Σημαντικό βήμα ανάδειξης των μαρτυρικών τόπων του Δήμου Σερβίων-Βελβεντού περιόδου 1943-1944, το 1ο Συνέδριο Συνέδριο «Ανάδειξης Μαρτυρικών Σημείων» της Π.Ε. Κοζάνης
Δείτε τις πλήρεις εισηγήσεις για τα χωριά των ορεινών όγκων Καμβουνίων & Πιερίων και των Σερβίων
...του δικηγόρου Γιώργου Βητόπουλου (για Βογγόπετρα, Τρανόβαλτο, Μικρόβαλτο), του ερευνητή Θανάση Τσαρμανίδη (Σέρβια), της εκπαιδευτικού Χρυσάνθης Καραγιαννίδου (Σέρβια), του εκπαιδευτικού Ζήνωνα Σατραζέμη (Καταφύγι) και του παπαδάσκαλου π. Κωνσταντίνου Κώστα (Παλαιογράτσανο, Σκούλιαρη, Μοσχοχώρι), που ακούστηκαν στο 1ο Συνέδριο «Ανάδειξης Μαρτυρικών Σημείων - Μαρτυρίες και μαρτυρικοί τόποι της περιόδου 1941-1944», που πραγματοποιήθηκε με επιτυχία το διήμερο 24-25 Ιουνίου 2016 στη Στέγη Ποντιακού Πολιτισμού-Ελληνισμού της Ευξείνου Λέσχης Κοζάνης.
Σκοπός του σημαντικού αυτού συνεδρίου, που διοργανώθηκε από την Περιφερειακή Ενότητα Κοζάνης και -σύμφωνα με τους διοργανωτές- θα εμπλουτιστεί και θα επαναληφθεί και τα επόμενα χρόνια, ήταν η καταγραφή, η ανάδειξη, η αναγνώριση και η διεκδίκηση, πρώτα της ιστορικής μνήμης και -γιατί όχι- μέσω δικαστικής συνδρομής των πολεμικών επανορθώσεων.
Καταγράψαμε τις ενδιαφέρουσες εισηγήσεις της δεύτερης μέρας του συνεδρίου (Σάββατο 25.6.2016) και τις μεταφέρουμε οπτικοακουστικά (ντοκουμέντα, για όποιον ενδιαφέρεται να αντλήσει ιστορικά στοιχεία):
- Ομιλία Γιώργου Βητόπουλου με θέμα: «Τα γερμανικά κατοχικά αντίποινα στα Καμβούνια, καταστροφή Βογγόπετρας, Μικροβάλτου, Τρανοβάλτου (21/8/1943, 10/2/1944)»
ΒΙΝΤΕΟ με εκτενές απόσπασμα 14’
Ηχητικά, ολόκληρη η εισήγηση
Πλήρες κείμενο
Κυρίες και Κύριοι σύνεδροι
Τα μεγαλύτερα εγκλήματα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου υπήρξαν αναμφισβήτητα, εκτός από το Ολοκαύτωμα, αυτά που οι ναζί ονόμασαν αντίποινα και αφορούσαν την εξολόθρευση ολόκληρων πληθυσμών και πολλές φορές τον εμπρησμό και ενδεχομένως τη λεηλασία χωριών.
Τεράστιος είναι ο κατάλογος των ελληνικών χωριών (1770 περίπου) που κάηκαν από τους ναζί και χιλιάδες τα θύματα - άνδρες, γυναίκες, παιδιά, άμαχοι όλοι – που σφαγιάσθηκαν προκειμένου να τρομοκρατηθεί ο πληθυσμός και να μην παρέχει την υποστήριξή του στις αντάρτικες ομάδες που μάχονταν τους κατακτητές Το ομολογούν οι ίδιοι οι ναζί δια στόματος του Υπουργού Εθνικής Οικονομίας του Γ΄ Ράιχ Walter Funk «Η Ελλάς δοκίμασε τα δεινά του πολέμου και υπέστη τις συνέπειές του, όπως ίσως καμμιά άλλη χώρα της Ευρώπης ». Δεν είναι τυχαίο πώς στην δίκη της Νυρεμβέργης το Δικαστήριο έκανε λόγο για τις «1000 άγνωστες Lidice » της Ελλάδος.
Ένα μικρό, απέριτο και αιματοβαμμένο λιθαράκι στα θεμέλια του ιστορικού μνημείου της εκατόμβης των ελληνικών ολοκαυτωμάτων της γερμανικής κατοχής, έχουν προσθέσει ταπεινά τα χωριά των Καμβουνίων Βογγόπετρα (τώρα Πάδη), Τρανόβαλτο και Μικρόβαλτο που γνώρισαν την ναζιστική κτηνωδία κατ’επανάληψη, η οποία έσπερνε στη διάβα της δυστυχία, αγωνία, καταστροφή και θάνατο. Η καταστροφή των προαναφερομένων χωριών αποτελεί ένα ακόμη «λησμονημένο» επεισόδιο του κοντινού μας παρελθόντος πού, αν μη τι άλλο , επιβεβαιώνει τη ρήση ενός στοχαστή της εποχής του Διαφωτισμού, ότι «τελικά οι μόνοι οι οποίοι διδάσκονται από την Ιστορία δεν είναι παρά οι λίγοι εκείνοι, οι οποίοι τη μελετούν».
Τις πρώτες πρωινές ώρες της 21ης Αυγούστου 1943 , γερμανική δύναμη λόχου 100 ανδρών ενισχυμένη με οπλισμένους άνδρες της εθνικιστικής οργάνωσης ΠΑΟ, εκινήθη από το Λιβαδερό Κοζάνης με σκοπό την εξουδετέρωση των ανταρτών του Αρχηγείου Αμάρμπεη , στην περιοχή Ελάτης – Δεσκάτης. Επικεφαλής του Αρχηγείου ήταν τότε ο μόνιμος αξιωματικός του Ελληνικού Στρατού Θεόδωρος Καλίνος με το ψευδώνυμο Αμάρμπεης .
Πλήν όμως, έξωθεν του χωριού Βογγόπετρα και συγκεκριμένα στην τοποθεσία «Άγιος Γεώργιος » Βογγόπετρας, το εχθρικό τμήμα ενέπεσε σε ενέδρα του τοπικού εφεδρικού ΕΛΑΣ (αποτελούμενες από τις δεκαρχίες Τρανοβάλτου , Μικροβάλτου και άλλων γειτονικών χωριών) με επικεφαλής τον Νικόλαο Σταθόπουλο (Κεραυνό). Η μάχη υπήρξε σύντομη, διότι από έλλειψη πυρομαχικών και εμφανώς ολιγώτεροι οι αντάρτες άρχισαν να συμπτύσσονται κανονικά. Κατά τη διάρκεια της ανταλλαγής πυρών σκοτώθηκε ένας Γερμανός στρατιώτης και τραυματίσθηκαν άλλοι δύο. Μαινόμενοι οι Γερμανοί εισέβαλαν στον μικρό οικισμό της Βογγόπετρας, όπου οι κάτοικοί της είχαν προλάβει να τον εγκαταλείψουν έγκαιρα φοβούμενοι τα χειρότερα βρίσκοντας καταφύγιο σε γειτονικές δασικές περιοχές. Οι Γερμανοί έκαψαν ολοσχερώς το χωριό, το σχολείο και την εκκλησία του Αγίου Αθανασίου. Δεν έμεινε τίποτα όρθιο. Η απαρχή για την ολοκληρωτική εγκατάλειψη της Βογγόπετρας είχε συντελεσθεί. Ένας μικρός οικισμός, τόπος καταγωγής του Επισκόπου Σερβίων και Κοζάνης Κωνστάντιου Ματουλόπουλου θα έσβηνε για πάντα από τον χάρτη, οι δε κάτοικοι της Βογγόπετρας θα εγκατασταθούν μετα την απελευθέρωση στο Τρανόβαλτο, στο Λιβαδερό, στο Σπάρτο, στην Αιανή και στην Κοζάνη.
Μετα τον εμπρησμό της Βογγόπετρας , οι Γερμανοί κατευθύνθηκαν προς το γειτονικό Τρανόβαλτο με προφανή σκοπό να εκδικηθούν για τις απώλειες που είχαν υποστεί από την προηγούμενη ενέδρα του ΕΛΑΣ. Οι κάτοικοι του χωριού έγκαιρα είχαν ειδοποιηθεί για την επιδρομή και η πλειονότης αυτών είχε καταφύγει στο δάσος της «Βουργάρας» , ωστόσο βρέθηκαν και ορισμένοι που αγνοώντας την προειδοποίηση, έμειναν στο χωριό, νομίζοντας ότι οι Γερμανοί δεν θα τους πειράξουν. Οι Γερμανοί συνέχισαν και εδώ την ίδια τακτική, αφού είχαν αναπτύξει την πυρπόληση σε τέχνη. Αφού λεηλατούσαν πρώτα τα σπίτια κατόπιν τα ράντιζαν με μια ειδική παρασκευασμένη εμπρηστική σκόνη και ακολούθως με ένα ή δύο πυροβολισμούς αυτά μετατρέπονταν σε παρανάλωμα πυρός μαζί με τις αχυρώνες και τις αποθήκες με τα γεννήματα και τις ζωοτροφές. Μέσα σε λίγη ώρα ολόκληρο το χωριό είχε μεταβληθεί σε μια κόλαση φωτιάς. Μαζί με τα σπίτια, τα οποία κάηκαν σε ποσοστό 80% , αποτεφρώθηκαν το σχολείο και η εκκλησία του Αγίου Αθανασίου. Τη φοβερή καταστροφή διέφυγαν μόνο 10 σπίτια. Επειδή ήταν η εποχή του αλωνίσματος όλες οι θημωνιές του χωριού εκάησαν. Παράλληλα με την πυρπόληση των σπιτιών οι Γερμανοί πυροβόλησαν και εφόνευσαν εντός του χωριού (3) γυναίκες, την μία δε έρριξαν ζωντανή στο φλεγόμενο σπίτι της και απανθρακώθηκε. Συγχρόνως συνέλαβαν όσους άνδρες βρήκαν εντός του χωριού (12 περίπου) και αφού τους οδήγησαν στην περιοχή «Φτέρη» Τρανοβάλτου τους εκτέλεσαν δια των όπλων.
Μεταξύ των εκτελεσθέντων βρίσκονταν και ο Παπανικόπουλος ή Παπαγιάννης Αντώνιος (αδελφός του εκτελεσθέντος Παπανικόπουλου Γεωργίου) ο οποίος διέφυγε ως εκ θαύματος τον θάνατο , παριστάνοντας τον σκοτωμένο ανάμεσα στους συντρόφους του και έτσι διασώθηκε .
Επίσης, στη θέση «Μετόχι » Τρανοβάλτου, την ίδια χρονική περίοδο Γερμανοί εφόνευσαν (2) άρρενας κατοίκους του χωριού.
Στη συνέχεια οι Γερμανοί έφτασαν στο Μικρόβαλτο. Και εδώ ένα μέρος των κατοίκων είχε εγκαταλείψει το χωριό και κατέφυγε σε διάφορες δασώδεις τοποθεσίες. Είχαν παραμείνει στο χωριό αρκετοί κάτοικοι, κυρίως γέροι, γριές και παιδιά, οι οποίοι με επικεφαλής τον ιερέα του χωριού και τον πρόεδρο του χωριού υποδέχθηκαν με ειρηνικό τρόπο τους Γερμανούς, παριστάνοντας τους φιλήσυχους και νομοταγείς πολίτες με σκοπό να διασώσουν το χωριό τους. Οι Γερμανοί, αν και είχαν άγριες διαθέσεις, φαίνεται πως ικανοποιήθηκαν από την γενόμενη υποδοχή και στην αρχή δεν πείραξαν κανένα. Κατά την έξοδό τους όμως από το χωριό, κάποιος από αυτούς έβαλε φωτιά στον αχυρώνα του Νικολάου Σταθόπουλου (Κεραυνού), όπου ο ιδιοκτήτης του είχε κρυμμένα πυρομαχικά, από τον πόλεμο του 1940-41, τα οποία με την φωτιά άρχισαν να εκρήγνυνται, ενώ την ίδια στιγμή στη θέση «Ράχη» ανακάλυπταν όπλα και χειροβομβίδες. Όλα αυτά τα γεγονότα αποτέλεσαν την αιτία να θυμώσουν οι Γερμανοί, να επιστρέψουν μαινόμενοι στο χωριό και να αρχίσουν να πυρπολούν συστηματικά τα σπίτια του χωριού, καίγοντας ακόμη το σχολείο και την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου. Μόνο (4) σπίτια γλύτωσαν από τον εμπρησμό. Συγχρόνως άρχισαν να σκοτώνουν όσους άνδρες εύρισκαν στα σπίτια τους, κυρίως γέρους και ανήμπορους. Εκτελέσθηκαν την αποφράδα αυτή ημέρα (11) άρρενες κάτοικοι του Μικροβάλτου .
Μετά την διάπραξη των παραπάνω ακροτήτων, οι γερμανοί αφού πήραν ως ομήρους (45) περίπου άμαχους άνδρες αναχώρησαν με προορισμό την Αιανή όπου, οι όμηροι κρατήθηκαν στην εκκλησία της Κοίμησης της Θεοτόκου, στη πλατεία του χωριού. Κατά την διάρκεια της νύχτας πολλοί από τους κρατούμενους κατάφεραν να αποδράσουν από την πίσω πόρτα της εκκλησίας και να επιστρέψουν στο Μικρόβαλτο. Οι υπόλοιποι όμηροι (13) περίπου μεταφέρθηκαν αρχικά στην Κοζάνη, μετά στην Φλώρινα και κατόπιν στο Στρατόπεδο «Παύλου Μελά», στην Θεσσαλονίκη, που ήταν χώρος φυλάκισης, κακοποίησης και εκτέλεσης Ελλήνων πατριωτών στα μαύρα χρόνια της κατοχής 1941- 1944. Εκεί παρέμειναν έγκλειστοι για (7) μήνες ζώντας με την αγωνία των ανυπεράσπιστων θυμάτων των Ναζί, εξ αιτίας της αβεβαιότητας και της ψυχοφθόρας διαδικασίας αναμονής , αφού καθημερινά έβλεπαν τον κατακτητή να παίρνουν συγκρατούμενούς τους και να τους οδηγούν για εκτέλεση στο Επταπύργιο. Μετά από ενέργειες του Προέδρου της Κοινότητας Δημητρίου Σταθόπουλου με τον Νομάρχη Κοζάνης Χαρίσιο Γκοβεδάρο και με την μεσολάβηση του Μιχάλη Παπαδόπουλου (Μιχάλαγα) – σημαίνοντος στελέχου της οργάνωσης ΠΑΟ - οι (13) όμηροι απελευθερώθηκαν στις 22 Φεβρουαρίου 1944.
Το τέλος της γερμανικής επιχείρησης αντεκδίκησης βρήκε σχεδόν ολοσχερώς κατεστραμμένα τρία χωριά των Καμβουνίων Βογγόπετρα, Τρανόβαλτο και Μικρόβαλτο. Οι «πυροπαθείς» κάτοικοι της περιοχής , μετα τον εμπρησμό των χωριών τους , επιβίωναν σε αυτοσχέδιες και πρόχειρες καλύβες κοντά στα ποιμνιοστάσια. Ο επερχόμενος χειμώνας θα ήταν σκληρός , γιατί μαζί με τους ανθρώπους υπέφεραν και τα ζώα λόγω έλλειψης των ζωοτροφών που είχαν καταστραφεί. Όλοι υπέφεραν και περνούσαν δύσκολα, μερικοί δε πέθαναν από το κρύο και τις κακουχίες.
Δυστυχώς, τα ίδια χωριά έμελλε να γίνουν ξανά στόχος και το έτος 1944, κατά την διάρκεια των μεγάλων Γερμανικών εκκαθαριστικών επιχειρήσεων κατά του ΕΛΑΣ, στην περιοχή των Καμβουνίων και Αντιχασίων με την κωδική ονομασία «Leopard», με την επίβλεψη του διαβόητου για τα κατοχικά εγκλήματά του Συνταγματάρχου των Ές Ές Κάρλ Σύμμερς.
Την 10η Φεβρουαρίου 1944, οι Γερμανοί εφορμώντας από τα Σέρβια με κατεύθυνση προς τη Δεσκάτη, εισέβαλαν πάλι στο Μικρόβαλτο, το οποίο βρήκαν έρημο και ακατοίκητο. Επακολούθησε η ολοσχερής πυρπόληση και των λίγων εναπομεινάντων σπιτιών από την πρώτη επιδρομή καθώς και αυτών που είχαν επισκευασθεί πρόχειρα.
Κατόπιν οι Γερμανοί εισέβαλαν στο Τρανόβαλτο, ολοκληρώνοντας την καταστροφή αυτού, πυρπολώντας όσα σπίτια είχαν σωθεί από την πρώτη επιδρομή τους στο χωριό και εκτελώντας και (2) άρρενας κατοίκους του χωριού που συνέλαβαν. Πρίν την συγκεκριμένη εισβολή, οι Γερμανοί την 14η Ιανουαρίου 1944 σε αναγνωριστική επιχείρησή τους, στη θέση «Πύργος» Τρανοβάλτου είχαν φονεύσει άλλους (2) κατοίκους αυτού.
Συνεχίζοντας οι Γερμανοί την πορεία τους προς την Δεσκάτη εκτέλεσαν (4) κατοίκους (δύο άνδρες και δύο γυναίκες) του τότε συνοικισμού των Λαζαράδων, που ανήκε στο Τρανόβαλτο.
Κυρίες και Κύριοι σύνεδροι
Είναι βέβαιο πώς αν και πέρασαν σχεδόν 73 χρόνια από την ολοσχερή καταστροφή των συγκεκριμένων χωριών και την εκτέλεση πλέον των 35 κατοίκων αυτών από τα Γερμανικά στρατεύματα κατοχής, οι μνήμες διατηρούνται νωπές , επειδή τα γεγονότα είχαν μεγάλη έκταση και όσες πληγές άνοιξαν τότε , δεν έχουν κλείσει εντελώς , γιατί ήταν βαθιές και επώδυνες .
Τα αντίποινα δεν ήταν έκρηξη παράλογης βίας και εκδικητικότητας, αντίθετα ήταν σχεδιασμένα και εξυπηρετούσαν ένα συγκεκριμένο στόχο: την καταπολέμηση της Αντίστασης μέσα από την τρομοκράτηση του πληθυσμού ώστε να μην αναλάβει ενεργό δράση των κατακτητών, να πάψει να υποστηρίζει τους αντάρτες και εάν ήτο δυνατόν να στραφεί ενάντια στους αντάρτες εξοπλιζόμενος από τους Γερμανούς. Η λογική των αντιποίνων υπάκουε σε τρείς αρχές: 1) Στην αρχή της Ασύμμετρης Απάντησης 2) Στην αρχή της Συλλογικής Ευθύνης και 3) Στην αρχή της Αρσης της Διάκρισης Εμπολέμων και Αμάχων. Τα αντίποινα εφαρμόζονταν όπου και όταν υπήρχε αντίσταση και αυτό εξηγεί τη διαφορετική «πυκνότητα» των αντιποίνων στη διάρκεια της Κατοχής. Στην αρχή της Κατοχής (1941 – 1942) τα αντίποινα είναι σποραδικά, ενώ με την ανάπτυξη της Αντίστασης (1943 – 1944) γίνονται όλο και πιο συχνά και περισσότερο αιματηρά.
Πλήν όμως τα αντίποινα ως μέτρο καταπολέμησης της αντίστασης μόνο βραχυπρόθεσμα αποδείχθηκαν αποτελεσματικά για τους κατακτητές, καθώς οι αντάρτες έπειτα από λίγο καιρό επανεμφανίζονταν στις περιοχές που είχαν πληγεί. Οι συνέπειές τους όμως για τον Ελληνικό πληθυσμό ήταν βαρύτατες. Περιουσίες καταστράφηκαν και χιλιάδες μετατράπηκαν σε πρόσφυγες, εκατοντάδες οικογένειες ξεκληρίσθηκαν και η συμμετοχή Ελλήνων στα αντίποινα καλλιέργησε το έδαφος για την εμφύλια σύγκρουση.
Όλα τα κατοχικά αντίποινα τελέσθηκαν αυθαίρετα και ήταν πολύ αυστηρά από όσο ήταν επιτρεπτό και αναγκαίο. Στην πραγματικότητα, δεν ήταν αντίποινα με την έννοια που δίνουν στον όρο οι διεθνείς νομικοί. Δεν ήταν τίποτα παραπάνω από κτηνώδεις πράξεις αυθαίρετης εκδίκησης, οι οποίες παραβίαζαν τους αδιαμφισβήτητους κανόνες του πολέμου και πρόσβαλαν το γενικό κανόνα ανθρωπιάς όπως υποστηρίζει ο Άγγλος συγγραφέας Lord Russel of Liverpool .
Ο διαπρεπής Έλληνας νομικός αείμνηστος Γιάννης Σταμούλης χαρακτηρίζει τα κατοχικά αντίποινα ως εγκλήματα πολέμου αλλά και ως εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας. Ως εγκλήματα πολέμου αποτελούσαν ενιαίο και αναπόσπαστο μέρος της ναζιστικής αντίληψης περι ολοκληρωτικού πολέμου και διεξήχθησαν ως εκτέλεση προσυμφωνημένου και προμελετημένου σχεδίου τρομοκράτησης, εκμετάλλευσης των κατοίκων των κατακτημένων και κατεχομένων περιοχών και εξόντωσης εκείνων των στοιχείων ανάμεσά τους, τα οποία θα ήταν εχθρικά διακείμενα προς την γερμανική κατάκτηση και τη ναζιστική κυριαρχία. Στο πλαίσιο του διεξαγομένου «ολοκληρωτικού πολέμου» έπρεπε να παραμερισθεί κάθε έννοια ανθρώπινου δικαίου. Ύψιστος στόχος ήταν η προστασία του «γερμανικού αίματος».
Ο Μολώχ του γερμανικού επεκτατισμού έσβησε πόλεις και χωριά από τον χάρτη και πάνω απ’όλα θανάτωσε αθώους. Οι αδικαίωτες μέχρι σήμερα εκατόμβες των υπέροχων, αξέχαστων, μοναδικών Ελλήνων επιβάλλουν να μην ξεχάσουμε. Διατάζουν τις επόμενες γενιές μέχρι το τέλος των καιρών να διεκδικούμε και να υπερασπιζόμασθε με τις πράξεις και τα λόγια τη μητέρα Ελλάδα, το Δίκαιο και την Ελευθερία. Είναι πρόσταγμα ηθικής τάξης. Η Ελλάδα οφείλει να παραμερίσει οποιοδήποτε δισταγμό έχει ως προς το ζήτημα των γερμανικών αποζημιώσεων. Το ζήτημα της ναζιστικής λαίλαπας ξεπερνά τα εθνικά μας σύνορα και πρέπει να μας απασχολεί και να μας ενώνει. Είμασθε όρθιοι και προχωράμε. Και προχωράμε γιατί είμασθε όρθιοι.
Ευχαριστώ
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
- Ομιλία Χρυσάνθης Καραγιαννίδου με θέμα: «Το ολοκαύτωμα των Σερβίων και οι ολέθριες συνέπειές του στην εξέλιξη της πόλης»
ΒΙΝΤΕΟ με απόσπασμα 5:10’’
Ηχητικά, ολόκληρη η εισήγηση
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
- Ομιλία παπαδάσκαλου π. Κωνσταντίνου Κώστα με θέμα: «Οι πυρπολήσεις Παλαιογρατσάνου, Σκούλιαρης και Μοσχοχωρίου (του Δήμου Σερβίων-Βελβεντού) από τα γερμανικά ναζιστικά στρατεύματα Κατοχής το Δεκέμβριο 1943»
ΒΙΝΤΕΟ με απόσπασμα 4:55’’
Ηχητικά, ολόκληρη η εισήγηση
Πλήρες κείμενο
Κύριε Αντιπεριφερειάρχη (Παναγιώτη Πλακεντά), αγαπητό προεδρείο, σύνεδροι.
Σας ευχαριστώ για την πρόσκληση που μου απευθύνατε να είμαι ένας ανάμεσα στους τόσους σημαντικούς εισηγητές του Συνεδρίου. Θέλω να πιστεύω ότι συμβάλλω και εγώ, στο ελάχιστο (κυρίως συμβάλλουν οι άνθρωποι με τους οποίους συνομίλησα και έκανα τις καταγραφές) στην ωραία προσπάθεια που ξεκινήσατε με το ‘’1ο ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΑΝΑΔΕΙΞΗΣ ΜΑΡΤΥΡΙΚΩΝ ΣΗΜΕΙΩΝ, ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ & ΜΑΡΤΥΡΙΚΟΙ ΤΟΠΟΙ, ΑΝΑΔΕΙΞΗ-ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ-ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ-ΔΙΕΚΔΙΚΗΣΗ’’, που πραγματοποιείται στις 24και 25-6-2016 στη Στέγη Ποντιακού Ελληνισμού στην Κοζάνη, και την οποία προσπάθεια ευλόγησε χτες (24-6-2016) με την παρουσία του και το χαιρετισμό του ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Σερβίων και Κοζάνης κ. Παύλος. Δεχτείτε και τα προσωπικά μου συγχαρητήρια για την πρωτοβουλία. Χαίρομαι, που όπως είπατε κ. πρόεδρε, (Γιάννη Σόκουτη) το Συνέδριο αυτό δεν θα είναι εφ’ άπαξ αλλά επαναλαμβανόμενο κατ’ έτος.
Σύνεδροι-αδελφοί. Το θέμα για το οποίο προσκλήθηκα να ομιλήσω είναι: ‘’Οι πυρπολήσεις Παλαιογρατσάνου, Σκούλιαρης και Μοσχοχωρίου (του Δήμου Σερβίων-Βελβεντού) από τα γερμανικά-ναζιστικά στρατεύματα Κατοχής το Δεκέμβριο του 1943’’.
Στο βιβλίο της Ιστορίας της ΣΤ’ Δημοτικού για την αντίσταση που πρόβαλαν οι Έλληνες (το 1941 και εξής) στους κατακτητές διαβάζουμε: ‘’Οι πράξεις αντίστασης προκάλεσαν τα αντίποινα των κατακτητών. Η τρομοκρατία, το κάψιμο ολόκληρων χωριών όπως τα Καλάβρυτα, το Δίστομο, το Μεσόβουνο, οι Πύργοι και η Κάνδανος καθώς και οι μαζικές εκτελέσεις υπήρξαν το βαρύ τίμημα της ελευθερίας’’. (Ιστορία του νεότερου και σύγχρονου κόσμου, ΣΤ’ Δημοτικού, Πέμπτη Ενότητα, Κεφάλαιο 9, σελ. 213, έκδοση 2012)
Στη φράση: ‘’το κάψιμο ολόκληρων χωριών όπως τα Καλάβρυτα, το Δίστομο, το Μεσόβουνο, οι Πύργοι και η Κάνδανος, οι συγγραφείς του σχολικού βιβλίου θα μπορούσαν να προσθέσουν και τη φράση: ‘’κι όπως το Παλαιογράτσανο, το Καταφύγι, η Αγία Κυριακή (Σκούλιαρη) και το Μοσχοχώρι, τοπικές Κοινότητες του Δήμου Σερβίων-Βελβεντού’’. Και να γιατί.
Το Δεκέμβριο του 1943 (από τη 11η Δεκεμβρίου και εξής) τα γερμανικά (ναζιστικά) στρατεύματα Κατοχής μπήκαν (όπως και στη χώρα μας) απρόσκλητα στα ορεινά χωριά των Πιερίων, Παλαιογράτσανο, Καταφύγι, Αγία Κυριακή και Μοσχοχώρι (προφανώς στο πλαίσιο των ‘’αντιποίνων’’) και έσπειραν τον όλεθρο και το θάνατο.
Έκαψαν εκκλησιές, σχολεία, σπίτια και ποιμνιοστάσια. Πυροβόλησαν και σκότωσαν εν ψυχρώ και εξ επαφής άοπλους ανθρώπους, που δεν είχαν καμιά σχέση με τις επιχειρήσεις των ανταρτών: γιαγιάδες ανήμπορες στα κρεβάτια, γυναίκες πάνω στη σκάφη την ώρα που ζύμωναν το ψωμί για την οικογένειά τους και κατέκοψαν τα χέρια τους. Έκαψαν πρόβατα. Κρέμασαν νέους. Έκαψαν ζωντανή γυναίκα, αφού την περιτύλιξαν με άχυρο. Ξεκοίλιασαν με τις ξιφολόγχες τους βοσκό.
13 άνθρωποι στο Παλαιογράτσανο, 22 στο Καταφύγι, 7 στην Αγία Κυριακή (Σκούλιαρη) και ένας (1) στο πυρπολημένο Μοσχοχώρι συνολικά 43, άοπλοι και αθώοι, έχασαν τη ζωή τους έτσι στα ξαφνικά, χωρίς να μάθουν ποτέ το ‘’γιατί’’.
Σύνεδροι-αδελφοί. Η αντίληψη-ιδεολογία της φυλετικής υπεροχής ενός λαού κάτω από συγκεκριμένες πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες αιματοκύλισε τον κόσμο. Ο φυλετισμός δεν εικονίζει την αλήθεια ταυτότητας κανενός λαού. Ο Βίκτωρ Ουγκώ είπε ότι όλοι οι λαοί είναι ένας. Και ο Απόστολος Παύλος στην ομιλία του στον Άρειο Πάγο είπε στους Αθηναίους: ‘’εποίησέ τε εξ ενός αίματος παν έθνος ανθρώπων κατοικείν επί παν το πρόσωπον της γης’’ (Πράξεις, 17,26). Ο φυλετισμός αποτελεί μεταγενέστερο επικαθήμενο διαστροφικό φαινόμενο. Στην εποχή μας πολιτικά κόμματα και οργανώσεις (με θετικό, αρνητικό ή και ουδέτερο προς την Κυβέρνηση πρόσημο) διαποτισμένα από την αντίληψη-ιδεολογία του φυλετισμού δεν εκφράζουν την αλήθεια ταυτότητας κανενός λαού και καμιάς τοπικής κοινωνίας και πρέπει να συρρικνωθούν αριθμητικά και να αποδυναμωθούν ιδεολογικά.
Η πυρπόληση του Παλαιογρατσάνου:
Το Δεκέμβριο του 1943, ξημερώνοντας του αγίου Σπυρίδωνα, οι Γερμανοί ανέβηκαν από το Βελβεντό στο Παλαιογράτσανο. Είχε χιονίσει πολύ. Στο χωριό έγινε πανικός, οι κάτοικοι εγκατέλειψαν το χωριό και απομακρύνθηκαν προς το βουνό. Δυο-τρεις γεροντότεροι, ασθενείς και ανήμποροι, έμειναν στα σπίτια τους αφήνοντας τον εαυτό τους στο έλεος του Θεού και στα εναπομείναντα ψήγματα ανθρωπιάς στους γερμανούς στρατιώτες. Οι Γερμανοί έβαλαν φωτιά και έκαψαν όλα τα σπίτια, την εκκλησιά, το σχολείο, τα μαντριά, πυροβόλησαν και σκότωσαν ανθρώπους:
Ο Νικόλαος Νικόπουλος, κάηκε ζωντανός μέσα στο σπίτι του. Η Ασιμήνα Στεφάνου, κάηκε ζωντανή μέσα στο σπίτι της. Ο Γεώργιος Γεργούλας, κάηκε ζωντανός μέσα στο σπίτι του. Τον Κωνσταντίνο Ζέρβα τον πυροβόλησαν στο δρόμο. Το Δημήτριο Χριστοδούλου τον πυροβόλησαν στο δρόμο. Την Αικατερίνη Ρήγα την πυροβόλησαν στο δρόμο. Τη Μαρία Ματοπούλου την πυροβόλησαν στο δρόμο. Το Δημήτριο Στεφάνου τον εκτέλεσαν στη θέση του παιδιού του. Οι Γερμανοί είχαν συλλάβει το γιο του και τον πήγαν για εκτέλεση. Ο πατέρας πήγε και παρακάλεσε να αντικαταστήσει το παιδί του. Εκείνοι συμφώνησαν. Ελευθέρωσαν το γιο και εκτέλεσαν τον πατέρα. Το Λάμπρο Κουτσιούκη τον εκτέλεσαν κοντά στο Ρύμνιο. Την Ελένη Στεργιοπούλου την εκτέλεσαν κοντά στο Ρύμνιο. Την Ελένη Ματοπούλου την εκτέλεσαν στα Κάτω Αλώνια. Τον Ιωάννη Ματόπουλο του κάψανε μαντρί και τα πρόβατα. Του ανέβηκε το αίμα στο κεφάλι, έπεσε κάτω και πέθανε ακαριαία. Η Μαρία Γ. Μυλωνά, βρέφος 40 ημερών, ξεπάγιασε από το κρύο μέσα στα χιόνια και τους πάγους στο ξωκλήσι του Αη-Γιάννη.
Τα στοιχεία που αφορούν στην πυρπόληση του Παλαιογρατσάνου δόθηκαν (το 1985) στον π. Κωνσταντίνο Ι. Κώστα από τους αυτόπτες μάρτυρες των γεγονότων: Δημήτριο Φικιάρη, Θωμά Στεργιόπουλο, Παύλο Παπανώτα, Γεώργιο Ράπτη, Παναγιώτη και Βασιλική Παπαγόρα, Νικόλαο Στεργιόπουλο και Γιάννη Στεργιόπουλο. Και από τον Στέφανο Γ. Μυλωνά-το 2001.
Η πυρπόληση της Αγίας Κυριακής (Σκούλιαρης).
Τα Χριστούγεννα του 1943 (το χιόνι πολύ, ο χειμώνας βαρύς) οι Γερμανοί ήρθαν στη Σκούλιαρη από το πυρπολημένο Καταφύγι. ‘’Βλέπαμε τη φωτιά στο Καταφύγι και καταλάβαμε ότι ήρθε και η σειρά μας. Αποφασίσαμε να φύγουμε προς το δάσος και να κρυφτούμε σε μια σπηλιά. Σ’ αυτήν μεταφέραμε τις κουβέρτες, τις κότες μας, το βιος μας, από την εκκλησία πήραμε τον πολυέλαιο, τις εικόνες, τα ευαγγέλια και τα δισκοπότηρα’’, μου αφηγήθηκαν όλοι οι αυτόπτες των γεγονότων στη Σκούλιαρη.
Διηγείται η Μαρία Λ. Καρανάτσιου: Στο ένα χέρι κρατούσα την ασημένια εικόνα της Παναγίας και στο άλλο χέρι το κορίτσι μου, τη Βάγια, ήταν τότε μωρό 40 ημερών. Τις εικόνες και τον πολυέλαιο τα κρύψαμε στο πυκνό δάσος για να τα σώσουμε. Ο καθένας πήγαινε να κρυφτεί όπου μπορούσε. Εμείς πήγαμε στο μαντρί μας, που ήταν προς την πλευρά του Καταφυγίου. Βλέπαμε τους Γερμανούς με μεγάλα ζώα να κατευθύνονται προς τη Σκούλιαρη. Ήταν πάρα πολλοί. Οι αντάρτες είχαν φύγει στο βουνό. Αποφασίσαμε να φύγουμε από την καλύβα. Οι σφαίρες έπεφταν γύρω μας σαν χαλάζι. Ο άντρας μου, ο Λάμπρος, χτυπήθηκε λίγο στα πλευρά.
Στη Σκούλιαρη έχασαν τη ζωή τους: Ο Θωμάς Γκαρμπούνης, και ο Δημήτριος Γκαρμπούνης, πατέρας και γιος. Τους πυροβόλησαν και τους σκότωσαν έξω από το χωριό. Η Μαρία Ρήγα. Την πυροβόλησαν ενώ κουβαλούσε ψωμιά. Ο Γεώργιος Μίχος. Τον πυροβόλησαν. Ο Ευθύμιος Σεραφείμ. Τον πυροβόλησαν. Η Δέσποινα Σεραφείμ, γυναίκα του Ευθύμιου. Την πυροβόλησαν πάνω στη σκάφη την ώρα που ζύμωνε. Ο Απόστολος Ανδρεόπουλος. Τον πυροβόλησαν έξω από το χωριό.
Τα ιστορικά στοιχεία για την πυρπόληση της Σκούλιαρης δόθηκαν (το 1986) στον π. Κωνσταντίνο Ι. Κώστα από αυτόπτες των γεγονότων, τη Δέσποινα Στεργιοπούλου, τη Μαρία Λ. Καρανάτσιου, την Περιστέρα Τέτου, την Ελένη Στεργιοπούλου, τον Αντώνιο και Βάια Τσέγκο, τη Βάια Σταμάτη, τη Βασιλική Νατσιούλα, τον Αθανάσιο Ζουζό και τη Χρυσάνθη Σγούρου.
Η πυρπόληση του Μοσχοχωρίου.
Πρακτικό του Κοινοτικού Συμβουλίου της Κοινότητας Μοσχοχωρίου (Αρ. 2/10-8-1945, με Πρόεδρο τον Αν. Τζούνα) που απαντά σε ‘’ερωτήματα του Υπουργείου Υγιεινής και Κοινωνικής Πρόνοιας’’, αναφέρεται και στην πυρπόληση που υπέστη το Μοσχοχώρι από τα στρατεύματα Κατοχής, ως εξής: ‘’- Ημερομηνία καταστροφής; 12 Δεκεμβρίου 1943. -Παρά τίνος; Γερμανών. –Διά τίνα τρόπο κατεστράφη η Κοινότης; Διά πυρκαϊάς. – Πόσες κατοικίες είχε προ της καταστροφής; 150 εις Μοσχοχώριο. –Πόσος πληθυσμός; 935. –Πόσες κατοικίες κατεστράφησαν ολοσχερώς; 53. –Πόσες υπέστησαν μερική καταστροφή; 20. –Πόσες δύνανται να επισκευασθούν; 20. –Πού παραμένουν σήμερα οι κάτοικοι; Εις τας μη καείσας των υπολοίπων’’.
Στο κάψιμο του Μοσχοχωρίου πληγώθηκε από τους πυροβολισμούς των Γερμανών η Γιαννούλα Τσιάπλα ηλικίας 2,5 ετών, μεταφέρθηκε από τους γονείς της στο Βελβεντό στο γιατρό Ιπποκράτη και πέθανε μετά από 7 ημέρες. (Πηγή: Γεώργιος Λαγογιάννης, Πρόεδρος τοπικής Κοινότητας Πλατανορέματος).
Αναφέρομαι επιγραμματικά, ενδεικτικά έστω και στη θυσία του συμπατριώτη μου Βελβεντινού παλικαριού Στάμκου Κλίγγου, που τον κρέμασαν οι Γερμανοί, αφού τον βασάνισαν, στο πλατάνι, στα ‘’φιγκαταλώνια’’ Βελβεντού, τον Απρίλη του 1944.
Κρατούμε ζωντανή τη μνήμη σε όλα αυτά: Πρόσωπα και άθλια γεγονότα. Θύτες, πωρωμένους εκτελεστές και αθώα, ανυπεράσπιστα θύματα. Ωστόσο ανοίγουμε την αγκαλιά μας και θερμαίνουμε την καρδιά μας για να τους συγχωρέσουμε όλους. ‘’Η βία στη βία ενισχύει το φαύλο κύκλο της βίας’’, έλεγε ο λατινοαμερικανός Επίσκοπος Χέντελ Καμάρα. Αυτό δεν σημαίνει ότι προτείνουμε ως λύση τη σιωπή μπροστά στην εκμετάλλευση των αδύναμων και ανίσχυρων από τους δυνατούς και ισχυρούς. Κάθε άλλο. Ζητούμε γι’ αυτούς και για μας το έλεος του Θεού. Διότι ‘’οι καιροί ου μενετοί’’. Ο φόβος εκβάλλεται διά της ενεργούς αγάπης και της ανοιχτότητας προς το καθένα ανθρώπινο πρόσωπο όπου γης. Και η αγάπη είναι ο θεμέλιος λίθος και ο ιστός της αλλαγής του ανθρώπινου γένους. Ο Θεός είναι αγάπη, λέει το Ευαγγέλιο. Το μίσος και οι σφαγές συντηρούν τα κακώς κείμενα και καθυστερούν την αλλαγή.
Σύνεδροι-αδελφοί. Ας αποδυθούμε προσωπικά και εν συνόλω σε προσευχή και αγώνα ώστε ‘’οι ολίγοι, οι οποίοι ονομάζονται ηγέτες, τοκογλύφοι, φιλοπόλεμοι, αιμοχαρείς…’’, (Μητροπολίτης Σερβίων και Κοζάνης Παύλος, Εγκύκλιος, Πάσχα 2016) και ο καθένας από εμάς ‘’να υπερβούμε το δερμάτινο χιτώνα του Εγώ μας …μεγαλύνοντάς το σε Εσύ και σε Εμείς’’ (Κωστής Μοσκώφ, Εφημερίδα Τα Νέα, Απρίλιος 1985). Σας ευχαριστώ. (25-6-2016).
27-6-2016
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
- Ομιλία Ζήνωνα Σατραζέμη με θέμα: «Το αίμα των αθώων και η ολοκληρωτική καταστροφή του Καταφυγίου Κοζάνης»
Ηχητικά, ολόκληρη η εισήγηση
ΥΓ. Για την ιστορική μνήμη παραθέτουμε επιπρόσθετα και έναν πίνακα-ντοκουμέντο από έκδοση του Υπουργείου Κοινωνικής Πρόνοιας του 1946, όπου φαίνονται οι «Καταστραφείσες πόλεις και χωριά, συνεπεία πολέμου 1940-45» στην Επαρχία Κοζάνης (για το Μικρόβαλτο -που βλέπετε το καταγραφέν μέγεθος της καταστροφής- εκ παραδρομής στο πρωτότυπο αναγράφεται ότι καταστράφηκε από Ιταλούς). Είναι από καταχώρηση άρθρου στο περιοδικό TOGETHER (τεύχος 15 – Μάιος 2016), του Θανάση Καλλιανιώτη, Ιστορικού, Δρ Ιστορίας ΑΠΘ.
ΣΗΜ.: Δεν καταγράψαμε εισηγήσεις της 1ης μέρας του συνεδρίου, συνεπώς και αυτή του ερευνητή της ιστορίας των Σερβίων Σάκη Τσαρμανίδη (αν τη βρούμε, ευχαρίστως θα την αναρτήσουμε).
Γ.Μ./mikrovalto.gr