Να γνωρίζουμε, να θυμόμαστε και να μην ξεχνάμε...
Από πότε και πώς άρχισαν να διδάσκονται τα πρώτα γράμματα στο χωριό μας και πως έγινε η διάδοση είναι δύσκολο να το εντοπίσουμε, γιατί δεν έχουμε συγκεκριμένες πηγές, όπως και για το χωριό μας, πότε και πώς χτίστηκε.
Όμως θα προσπαθήσουμε να προσεγγίσουμε τα πράγματα από διάφορες πληροφορίες από άτομα της περιοχής μας και από τα ιστορικά αρχεία της Ιεράς Μητροπόλεως Σερβίων και Κοζάνης, τα οποία βρίσκονται στη Δημοτική Βιβλιοθήκη της Κοζάνης.
Στη χρονική περίοδο 1800-1900 όπου οι ιερείς του χωριού μας έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη διάδοση των γραμμάτων, τα πρόσωπα αυτά τα παρουσιάζουμε κατά προσέγγιση και είναι δυνατόν να υπάρχει κάποια απόκλιση, να πέφτουμε έξω 5-10 ίσως και 15 χρόνια. Γι’ αυτό εκ των προτέρων ζητώ την κατανόηση σας.
Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας από το 1453 και μετά για αρκετές δεκαετίες επικρατεί μαύρο σκοτάδι, απαγορεύεται αυστηρά να διδάσκονται τα Ελληνικά γράμματα στο υπόδουλο Ελληνικό γένος. Σιγά – σιγά στις μεγάλες εμπορικές πόλεις όπως Κων/πολη, Σμύρνη, Αθήνα, Γιάννενα, Θεσσαλονίκη, λίγο αργότερα στην Πάτρα, Λάρισα, Κοζάνη και άλλες πόλεις ιδρύονται σχολεία με διάφορες μορφές. Από αυτά τα χρόνια μέχρι την απελευθέρωση της περιοχής μας το 1912, τα γράμματα τα διδάσκει με διάφορους τρόπους η εκκλησία.
Με ευθύνη του Οικουμενικού Πατριαρχείου και των κατά τόπους επισκόπων και Μητροπόλεων, γίνονται σχολεία σε διάφορες πόλεις και χωριά.
Πριν μιλήσουμε και γράψουμε για τα γράμματα, το σχολείο, είναι απαραίτητο να γράψουμε σε λίγες σειρές για το χωριό μας, πότε και πως χτίστηκε. Γιατί χωρίς χωριό, σχολειό δε γίνεται.
Πολύ σύντομα, μπορούμε ν' αναφέρουμε τα εξής: Περίπου το 1500 με την κατάκτηση από τους Τούρκους ο σουλτάνος και οι πασάδες έφεραν από την Τουρκία πολλούς αξιωματούχους, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν στις πεδινές και γόνιμες περιοχές, παίρνοντας τα χωράφια από τους Έλληνες Χριστιανούς. Έτσι Έλληνες Χριστιανοί από την πεδιάδα των Σερβίων, τα καμποχώρια της Κοζάνης, τη βόρεια Θεσσαλία, την Ήπειρο, ίσως και από άλλες κοντινότερες και μακρινότερες περιοχές, για να αποφύγουν από τους Τούρκους τις καταπιέσεις και όποιες άλλες προσβολές, ήρθαν και εγκαταστάθηκαν σε διάφορες τοποθεσίες του χωριού μας. Κατά την παράδοση, οι τοποθεσίες αυτές πρέπει να ήταν : 1) τα Παλιάμπελα, 2) Προσήλιο δρόμος προς Λιβαδερό, 3) Κρόκο, 4) Γλυκονέρια, 5) Βλάχη Στρούγκα, 6) Πάδες, 7) Γιώρ Λάκκες κλπ, όπου βρίσκονται ερείπια σπιτιών, σε κάποιες περιοχές περισσότερα και σε άλλες λιγότερα. Άλλοι οικισμοί θα ήταν μικροί και άλλοι μεγάλοι. Στα Παληάμπελα ίσως ήτα ο μεγαλύτερος οικισμός ή ίσως και η συγκέντρωση πολλών οικισμών ή η πρώτη θέση του χωριού. Γιατί τα ερείπια του Ι. Ναού Αγίας Σοφίας μαρτυρούν ή το πρώτο χωριό, ή ήταν και μοναστήρι και κοντά σ' αυτό ζητούσαν οι άνθρωποι την προστασία. Όλοι αυτοί οι οικισμοί ή από τα Παλιάμπελα, πρέπει στη χρονική περίοδο περίπου 1550 – 1580 να συγκεντρώθηκαν και εγκαταστάθηκαν στη σημερινή θέση του χωριού μας. Από εδώ και πέρα πρέπει να αναζητήσουμε την ύπαρξη και λειτουργία Εκκλησίας και τις ρίζες για γράμματα και σχολεία.
Γράμματα μάθαιναν όσα παιδιά πήγαιναν στην εκκλησία κοντά στον παπά και τον ψάλτη. Περισσότερα γράμματα έχω τη γνώμη πως μάθαιναν τα άτομα που πήγαιναν στα μοναστήρια είτε να προσφέρουν εργασία, είτε ως τακτικοί προσκυνητές ή κανονικοί μαθητές, ή μαθητές που προορίζονταν να γίνουν κληρικοί.
Στα σκοτεινά και δύσκολα αυτά χρόνια ο Θεός ελέησε από τα 1752 μέχρι το 1889 χρονολογία που έγινε Δεσπότης Σερβίων και Κοζάνης ο μεγάλος ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΟΣ ΜΑΤΟΥΛΑΣ να ανέβουν στον Επισκοπικό και Μητροπολιτικό θρόνο αξιόλογοι ιεράρχες με ιεραποστολικό ζήλο και δράση και βοήθησαν πολύ στη διάδοση των γραμμάτων. Αυτοί ήταν : 1) ο Ιγνάτιος από τη Θεσ/νίκη 1752-1785, 2) ο Θεόφιλος από τη Βέροια 1785-1811, 3) ο Διονύσιος από το Λιβάδι Ολύμπου 1811-1815, 4) ο Βενιαμίν από τη Θεσ/νίκη 1815-1849, και 5) ο Ευγένιος από τα Σέρβια 1849-1889.
Από το 1889-1910 με τον ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΟ ΜΑΤΟΥΛΑ αρχίζει μια νέα περίοδος στη λειτουργία σχολείων και τη διάδοση των γραμμάτων.
Ο ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΟΣ είναι ο πρώτος Δεσπότης μορφωμένος πτυχιούχος της Φιλοσοφικής σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, γι αυτό είχε την απαίτηση οι ιερείς να είναι μορφωμένοι. Ο ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΟΣ προέρχονταν από την περιοχή μας. (Ίσως ο πατέρας του Ιωάννης (;) καταγόταν από την Βογκόπετρα, πήγε στην Κοζάνη, πήρε γυναίκα από το Μικρόβαλτο, από την οικογένεια Καβουρίδη). Ο ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΟΣ επιδόθηκε με μεγάλο ζήλο στην πνευματική καλλιέργεια των κατοίκων της περιφέρειας του. Προέβαινε σε παραινέσεις, προτροπές, ακόμη και σε εξαναγκασμούς των κατοίκων των χωριών να ιδρύσουν ανά τρία ή τέσσερα γειτονικά χωριά ένα κοινό σχολείο και υποχρέωνε τις εκκλησίες και τα μοναστήρια κάθε χρόνο να βγάζουν μερίδιο για τη λειτουργία αυτών των σχολείων. Σιγά – σιγά, φρόντισε το κάθε χωριό να έχει το σχολείο του. Το 1890 πρέπει να λειτουργούσε σχολείο στο Τρανόβαλτο και ίσως μερικά παιδιά από το Μικρόβαλτο να πήγαιναν εκεί σχολείο.
Στα ιστορικά αρχεία της Κοζάνης φαίνεται από την αλληλογραφία ότι την ευθύνη για τα σχολεία την είχαν οι ιερείς των χωριών, οι Μητροπόλεις που έδιναν λογαριασμό στους πασάδες, μπέηδες καθώς και στο Πατριαρχείο, οδηγίες από την Μητρόπολη στους ιερείς, ενημέρωση απάντηση από την εφημέριο και Μουχταρογέροντες προς το Μητροπολίτη.
Το 1893 λειτουργεί σχολείο στο Μικρόβαλτο με 15 μαθητές, σύμφωνα με την απάντηση που δίνει στο έγγραφο της Ιεράς Μητροπόλεως Σερβίων και Κοζάνης 242/19 Απριλίου 1893 ο εφημέριος του Μικροβάλτου.
Το 1895 λειτουργεί σχολείο με μαθητές και γραμματοδιδάσκαλο. Κάθε χρόνο ο αριθμός των μαθητών μεγαλώνει, παρουσιάζονται όμως και πολλές δυσκολίες ως προς τη λειτουργία. Μια εικόνα έχουμε από μία κατάσταση που έστειλε ο Κωνστάντιος στον Καϊμακάμη για έλεγχο. Ενημερώνει ότι στα χωριά των Καμβουνίων λειτουργούν τα εξής σχολεία με ημερομηνία 4.02.1895.
Στο Τρανόβαλτο από το 1894 λειτουργούσε το κεντρικό σχολείο υπάγονταν : Τρανόβαλτο, Μικρόβαλτο και Λαζαράδες.
Οι ιερείς που πρόσφεραν υπηρεσίες μέχρι το 1900 είναι : 1) Παπα-Μιχαήλ και 2) Παπα-Χριστόδουλος, ίσως 1650-1692 3) Παπαχαρίσιος, ιερέας Μικροβάλτου 1829, 4) Παπα-Δημήτριος (Βιβλίο Η.Κ. Λαμπρέτσα ΜΙΚΡΟΒΑΛΤΟΣ ). Ο Παπα-Δημήτρης ίσως να είναι εφημέριος το 1840 5) Παπαγεωργίου Γεώργιος 6) Παπαδημητρίου Δημήτριος, 7) Παπανικολάου Νικόλαος, 8) Παπαχαρισίου Χαρίσιος, 9) Παπαδόπουλος Βασίλειος, 10) Παπαγεωργίου Παύλος.
Πρέπει να τονίσουμε ότι και άλλα πρόσωπα ιερέων από κτίσεως του χωριού μας, περίπου 1550-1600 αλλά και μετά το σοφό και γενναίο Δεσπότη Κωνστάντιο και τον φιλότιμο παπά Παύλο 1911 παρά την απελευθέρωση μας το 1912 και τις φιλότιμες προσπάθειες του Ελληνικού κράτους λόγω πολεμικών καταστάσεων, Βαλκανικοί Πόλεμοι, Μικρασιατική καταστροφή, περίοδος κατοχής από τους Γερμανούς και τον εμφύλιο οι ιερείς αυτοί άλλοι με περισσότερα και άλλοι με λιγότερα γράμματα πρόσφεραν στις δύσκολες εκείνες καταστάσεις τόσες και τέτοιες υπηρεσίες που ούτε μετριούνται ούτε ζυγίζονται.
1. Παπά Μιχαήλ
2. Παπά Γεώργιος – Ευγενία η παπαδιά του
3. Παπά Χριστόδουλος
Αυτοί υπηρέτησαν από την αρχή της κτίσεως του χωριού μας 1550 – 1700 αναφέρονται στα χαρτιά Ι. Μ. Αγ. Νικάνορος ως προσκυνητές.
4. Παπά Χαρίσιος
5. Παπά Δημήτριος, φέρονται ως προσκυνητές Ι. Μ. Ζάβορδας χωρίς ακριβή χρονολογία
6. Παπά Χαρίσιος 1829
7. Παπά Δημήτριος 1840 φαίνονται στα κατάστιχα κληρικών επαρχίας, ίσως να έχουν συγγένεια με αυτούς που ακολουθούν αργότερα με τα ίδια ονόματα και ιδιότητα κληρικών.
8. Παπά Γεώργιος. Πιθανή χρονολογία γέννησης 1835 – Πρέπει να πρόσφερε τις υπηρεσίες ως ιερεύς μετά το 1860. Από αυτό φέρνουν το επίθετο οι σημερινές οικογένειες α) Παπαγεωργίου Ευάγγελος (Γκουριάμας), β) Παπαγεωργίου Γεώργιος (Γκουμπζάς).
9. Παπα Δημήτριος, γεννήθηκε περίππου 1835 – 1840 και θα πρέπει να ήταν μαζί ή ο ένας κοντά στον άλλο με τον Παπά Γεώργιο. Από τον Παπά Δημήτρη φέρουν το επίθετο όλες οι σημερινοί Παπαδημητρίου (Παπαδημητράδες).
10. Παπά Νικόλαος, πιθανή χρονολογία γέννησης περίπου Ως ιερεύς στη 10ετία 1870 και αρχές 1880. Από τον Παπά Νικόλαο φέρουν το επίθετο οι σημερινές οικογένειες Παπανικολάου.
11. Παπά Χαρίσιος. Γεννήθηκε περίπου το Υπηρέτησε ιερεύς 1880 – 87. Προέρχεται από την οικογένεια Τζιούτζιου. Από τον Παπά Χαρίσιο φέρουν το όνομα οι σημερινές οικογένειες Παπαχαρισίου.
12. Παπά Βασίλειος του Αντωνίου. Γεννήθηκε περίπου 1850 – Υπηρέτησε ιερεύς 1887 – 1896 ο Παπά Βασίλειος απαντώντας στο αριθ. 242/19 Απριλίου 1893 έγγραφο της Ι. Μητροπόλεως Σερβίων και Κοζάνης αναφέρει ότι στο χωριό λειτουργεί Δημοτική Σχολή με 15 μαθητές. Προέρχεται από την οικογένεια Ζαραβίγκα ο ίδιος όμως ονομάστηκε Παπαδόπουλος καθώς και ο γιος του Αντώνιος.
13. Παπά Παύλος του Αποστόλου. Γεννήθηκε περίπου το 1855 – Υπηρέτησε ιερεύς 1897 – 1911. Πρέπει να ήταν πολύ ζωντανός και δραστήριος. Είχε την απαίτηση από την Μητρόπολη να αντικαθιστά τους δασκάλους που δεν μπορούσαν να προσφέρουν αυτά που ήθελε αυτός και οι χωριανοί και να φέρουν άλλον πιο άξιο. Ελπίζω άλλη φορά σε κάποια στήλη να γράψω περισσότερα για τον Παπά Παύλο. Στα αρχεία της Δημοτικής Βιβλιοθήκης Κοζάνης όπου υπάρχουν τα αρχεία της Ι. Μητροπόλεως σώζονται έγγραφα όπου υπογράφουν οι πρόκριτοι, δημογέροντες κλπ υπογράφει και ο Παπα Παύλος. Φαίνεται ότι στις προσωπικές επιστολές και στα έγγραφα, υπογράφει με κάποια δυσκολία και κάπως άκομψα. Όλοι αυτοί οι ιερείς στην περίοδο της Τουρκοκρατίας από το 1550 μέχρι την απελευθέρωση το 1912 πρόσφεραν τις υπηρεσίες με πολλούς κινδύνους και πολλές θυσίες.
Έχουμε και άλλα πρόσωπα που πρόσφεραν υπηρεσία στην εκπαίδευση ως λαϊκοί τα τελευταία 15 χρόνια της τουρκοκρατίας και μετά ως κληρικοί στις δύσκολες περιστάσεις πρόσφεραν αυτά που είχε ανάγκη η πατρίδα μας. Αυτοί είναι:
α) Καβουρίδης Αντώνιος του Ευαγγέλου, ο μετέπειτα Παπαντώνιος από τον οποίο φέρουν το όνομα οι σημερινές οικογένειες Παπαντωνίου φαίνεται γεννηθείς Καβουρίδης Αντώνιος του Ευαγγέλου 1875.
Στις 12/4/1910 παρουσιάζεται με το όνομα Καβουρόπουλος Αντώνιος να απαντά προσωπικά στον Κωνστάντιο. Του έγινε πρόταση να διαβάσει κάποια βιβλία και να ετοιμαστεί για χειροτονία, στο τέλος γράφει στο Δεσπότη ο ανεψιός του. Απεβίωσε 1943
β) Νατσιόπουλος Αθανάσιος του Παναγιώτου. Εργάστηκε ως δάσκαλος αρχικά το 1912. Χειροτονήθηκε ιερεύς. Γεννήθηκε το 1873 και απεβίωσε το 1933. Ήταν ο πατέρας του επί πολλά χρόνια γραμματέα Κων/νου Νατσιόπουλου και του διδασκάλου Ιωάννου Νατσιόπουλου.
γ) Καβουρίδης Αντώνιος του Βασίλειου. Γεννήθηκε το 1877 και εκοιμήθη το 1955. Χειροτονήθηκε Διάκονος στις 15 Ιανουαρίου το 1936 και τοποθετήθηκε στην Ενορία της Αμυγδαλιάς. Από το 1943 τοποθετήθηκε στο Μικρόβαλτο μέχρι το 1955 οπότε απεβίωσε. Υπηρέτησε και στο Τρανόβαλτο ιερεύς με την αριθ. 39/18-6-1921 πράξη του Επιθεωρητή Δημοτικών Σχολείων Κοζάνης υπηρέτησε ως υποδιδάσκαλος Μικροβάλτου.
Αυτά σχετικά με την προσφορά ιερέων του χωριού μας στην Εκκλησία και στην Παιδεία τόσο κοντά την περίοδο της Τουρκοκρατίας μέχρι το 1950.
Τώρα θα ασχοληθούμε τώρα με λαϊκούς αλλά και κληρικούς που πρόσφεραν με τον τρόπο τους αθόρυβα τις υπηρεσίες τους για να μορφωθούν τα παιδιά του χωριού μας. Κρίνω σκόπιμο πέρα από τα πρόσωπα να αναφερθώ και σε κάποιες καταστάσεις, γεγονότα, σχόλια κλπ.
Προηγουμένως προσπάθησα πολύ σύντομα να δώσω μια εικόνα από την άποψη της διάδοσης των γραμμάτων – μόρφωσης από τότε που κτίστηκε το χωριό μας περίπου 1550 -1600 μέχρι την απελευθέρωση από τους Τούρκους τον Οκτώβριο του 1912.
Κληρικοί – λαϊκοί – δημογέροντες, και άλλα πρόσωπα με διάφορες ιδιότητες, άλλοι με προσωπική πρωτοβουλία, άλλοι προτρεπόμενοι από την εκκλησία, ή άλλους παράγοντες έκαναν ό,τι ήταν δυνατό για να μάθουν γράμματα τα παιδιά του χωριού μας με τους παπάδες. Ψαλτάδες ή από τα Μοναστήρια να λειτουργήσει σχολείο και να μάθουν γράμματα στους δοκιμαζόμενους παππούδες – προ παππούδες μας. Σχολεία όπως ανέφερα και στα προηγούμενα δεν υπήρχαν. Έτσι χρησιμοποιούνταν για αίθουσες μαθημάτων η ίδια η εκκλησία, ο νάρθηκας της εκκλησίας ή κάποιο σπίτι.
Οι συνθήκες κάτω από τις οποίες γίνονταν τα μαθήματα δεν περιγράφονται. Αν αναφέρουμε κάποιες συνθήκες, κάποια πράγματα (πολλά από αυτά τα αναφέρει ο σεβαστός μας δάσκαλος στο βιβλία “ΜΙΚΡΟΒΑΛΤΟ”) θα φανούν σε πολλούς απίστευτα και παράξενα.
Κατά πάντα σεβαστός, σεμνός, τίμιος, αγαθός και αθώος πως παρακολουθούσαν τα μαθήματα στον Καβουρίδη – Παπαγεωργίου – Παπά Παύλο. Πήγαινε αυτός στο χωράφι, κοντά του και οι μαθητές. Κρατώντας πότε αυτός, πότε κανένας γεροδεμένος μεγάλος μαθητής το κουντούρι από το αλέτρι έλεγε το μάθημα, το οποίο οπωσδήποτε είχε σχέση με τα εκκλησιαστικά. Θα αναφέρονταν σε κάποια εκκλησιαστική ιστορία, στην Οκτώηχο έλεγαν ανάλογα Αναστάσιμα απολυτίκια, της Θεοτόκου τροπάρια των Αγίων και ανάλογα διάφορους άλλους ύμνους. Τα βόδια τραβούσαν το ζυγό, όργωναν το χωράφι και ο παπάς με τα μαθητούδια πότε έψελναν, πότε τραγουδούσαν, πότε έλεγαν διάφορες ιστορίες, πότε έκαναν πράξεις αριθμητικής στον αέρα, ή γίνονταν διάφορες ερωτήσεις. Όταν τα τσαρούχια και σκφούνια του Παπα-Παύλου (όχι μόνο ο ΠαπαΠαύλος, σχεδόν όλοι οι παπάδες ασχολούνταν με γεωργοκτηνοτροφικές εργασίες) γέμιζαν χώμα, άμμο, λάσπες, αγκάθια, τότε κάθονταν σε καμιά μεγάλη πέτρα ή κανένα χοντρό ξύλο (γκουτζιούπι) τίναζε τα τσαρούχια και τα σκφούνια και εκεί τους δίνονταν η ευκαιρία να κάνουν τις πράξεις της αριθμητικής στο χώμα, στην άμμο τους δίνονταν ακόμη η ευκαιρία να κάνουν και κάποιες αυτοσχέδιες προσευχές όπως η παρακάτω :
“Της σπουδής των μαθημάτων και οι πέριξ των γραμμάτων, δάσκαλε μας αγαθέ και ταπεινέ του μικρούς πολύ εργάζεις και τους μεγάλους σοφά ορμηνεύεις. Τους μικρούς βαθμολογείς από δώδεκα (12) και του μεγάλους από είκοσι τέσσερα (24).
Παρόλο που από το 1891 μέχρι το 1912 λειτουργεί κατά κάποιο τρόπο σχολείο με δασκάλους, γραμματοδιδασκάλους, γραμματοδιδασκαλείου, αλληλοδιδακτική σχολή, πάλι πολλά παιδιά στην περίοδο των διακοπών, εορτών κλπ πήγαιναν κοντά στους ιερείς για να μάθουν από αυτούς εκκλησιαστική διδασκαλία.
Πρέπει να επισημάνουμε κάποια πράγματα τόσο στην περίοδο του Δεσπότη Κωνστάντιου, πριν και μετά, υπάρχουν μερικά πρόσωπα τα οποία ξέρουν κάπως γράμματα, να γράψουν, να διαβάσουν ανάλογα, να έχουν κάποια καλή θέση στην κοινωνία και καλή κοινωνική συμπεριφορά.
Ενδεικτικά αναφέρω μερικούς πχ:
1. Παπαχαρισίου Αντώνιος του Χαρισίου, γεννήθηκε το 1879,
2. Μπατσιάκας (Μπατσιακόπουλος) Βασίλειος του Αντωνίου, γεννήθηκε το 1879. Διάβαζε, έγραφε ήξερε απ' έξω πολλά ιστορικά γεγονότα, ποιήματα, εκκλησιαστικούς ύμνους, πολλά παραδοσιακά γεγονότα, ήταν γνώστης αριθμητικής, αριθμομνήμων.
3. Σταθόπουλος Ιωάννης του Γεωργίου, γεννήθηκε το 1880.
4. Πιτσιλόπουλος Αστέριος του Παναγιώτου, γεννήθηκε το 1883. Γι αυτό το πρόσωπο καθώς και για αρκετά ακόμη για τα οποία θα αναφερθώ στη συνέχεια, δεν μπορώ να αποφύγω τον πειρασμό και να μην αναφερθώ σε κάποια περιστατικά.
Για το σεβάσμιο γέρο παππού Στέργιο, έχω ακούσει από πολλούς πολλά κωμικά, ευχάριστα, σοφά, τον ενθυμούμαι και ο ίδιος προσωπικά. Ήταν πολύ αγαθός, άκουγες τα πάντα και όλα τα περνούσε από πολλά κόσκινα, στα πειράγματα πολλών έδινε την κατάλληλη στιγμή σοφές απαντήσεις, άλλοτε κατ' ευθείαν, άλλοτε με παροιμίες ή ρητά των σοφών. Ήταν πολύ ευγενικός και απέφευγε να θίξει ή να στεναχωρήσει κάποιον.
Πήγαινε συνήθως στο αριστερό αναλόγιο–ψαλτήρι και έψελνε. Η φωνή του ήταν αρκετά γεμάτη, πλούσια. Θα μπορούσα να πω πως είχε βραχνή φωνή ή μάλλον σπηλαιώδη. Ήταν πολύ κατανυκτικός και ιεροπρεπής μπροστά στο αναλόγιο. Πάντοτε τα παιδιά που έβλεπε στην εκκλησία τα καλούσε κοντά στο αναλόγιο, τα έδινε να διαβάσουν, τα βοηθούσε να ψάλλουν και να μάθουν τη σειρά της Θείας Λειτουργίας. Μιλούσε διάφορες γλώσσες. Πήγε στην Αμερική και μιλούσε αμερικάνικα. Μιλούσε τούρκικα, βλάχικα. Για τον παππού Στέργιο καθώς και για αρκετούς άλλους ελπίζω σε κάποια άλλη στήλη να γράψω περισσότερα.
5. Σταθόπουλος Κων/νος του Ευσταθίου γεννήθηκε το 1883
6. Παλιανόπουλος Χαρίσιος του Κων/νου γεννήθηκε το 1884
7. Παλιανόπουλος Ιωάννης του Δημητρίου γεννήθηκε το 1885, Και οι δυο αυτοί πήγαν στην Αμερική, μιλούσαν αμερικάνικα, ήξεραν να γράφουν και να διαβάζουν.
Στα τρία προηγούμενα φύλλα αναφέρθηκε σε γενικές γραμμές, σε ποια κατάσταση βρίσκονταν από απόψεως μορφώσεως οι προ παππούδες μας, πως διαδόθηκαν τα γράμματα, από κτίσεως του χωριού μας περίπου 1550-1600 μέχρι την απελευθέρωση 9/10/1912. Το ρόλο που έπαιξε η εκκλησία με τους ολιγογράμματους ιερείς στη μόρφωση των παιδιών και την χρυσή εποχή θα λέγαμε με τον κορυφαίο επίσκοπο Σερβίων και Κοζάνης Κωνστάντιο Ματούλα.
Από το 1912 και μετά με την απελευθέρωση, το κράτος αναλαμβάνει να κτίσει σχολεία και να στείλει καλούς δασκάλους.
Πάλι η λειτουργία των σχολείων λόγω βαλκανικών πολέμων, Μικρασιατικής εκστρατείας και μεγάλης τραγωδίας, εσωτερικά προβλήματα, κατοχή από τους Γερμανούς και του εμφύλιου σπαραγμού, δεν είναι σε θέση να λειτουργήσουν κανονικά.
Τις ελλείψεις αυτές έρχεται να συμπληρώσει η εκκλησία, η κοινότητα και η πρωτοβουλία των κατοίκων με το να προσλαμβάνουν δασκάλους, άλλους εθελοντές και άλλους να τους πληρώνουν μόνοι τους.
Μέχρι το 1912 – 1920 στο σχολείο πήγαιναν μόνο αγόρια και αυτά όχι όλα, και όχι πάντοτε. Από το 1912 και μετά σταδιακά άρχισαν να πηγαίνουν και τα κορίτσια. Όλοι οι δάσκαλοι τότε έκαναν μεγάλο αγώνα να πείσουν τους γονείς να στείλουν και τα κορίτσια στο σχολείο. Ο δάσκαλος Καραγιαννίδης Αστέριος του Αντωνίου έκανε μεγάλο αγώνα απευθυνόμενος πότε προσωπικά στα κορίτσια και πότε στους γονείς, προσπαθεί να τους πείσει ότι πρέπει και τα κορίτσια να μάθουν γράμματα.
Χαρακτηριστική είναι η προσπάθεια του να πείσει την Κατερίνα Τσαμοπούλου, τη μετέπειτα Αγησιλούλινα “Γιατί Κατερίνα δεν έρχεσαι στο σχολείο να μάθεις γράμματα;” Η απάντηση είναι η εξής : “Κύριες γιατί να έρθω σχολείο; η μάνα μου θα με αρραβωνιάσει και θα με παντρέψει γρήγορα και δεν χρειάζονται γράμματα”. Παρ' όλα αυτά η συμπεθέρα μου η Αγησιλούλινα έμαθε γράμματα και έπαιξε σημαντικό ρόλο στο χωριό μας όπως και πολλές άλλες γυναίκες με τις οποίες θα ασχοληθούμε στα επόμενα φύλλα.
Στα επόμενα φύλλα θα προσπαθήσω να συγκεντρώσω και να γράψω ονόματα μαθητριών.
Την εποχή αυτή δηλ γύρω στο 1900 υπάρχει σχολικό κτίριο απέναντι και δυτικά από τον Ι. Ναό του Αγ. Γεωργίου, το οποίο κτίστηκε με την παρότρυνση του Μητροπολίτη Κωνστάντιου και τη φιλότιμη προσπάθεια των κατοίκων. Το σχολείο κάηκε από τους Γερμανούς το 1943. Διέθετε δύο αίθουσες διδασκαλίας, γραφείο, προθάλαμο, όπου γίνονταν η προσευχή και άλλες συγκεντρώσεις, υπνοδωμάτιο για το δάσκαλο. Είχε μπαλκόνι – βεράντα με μια μεγάλη πέτρινη πλάκα πολύ καλά πελεκημένη, έχοντας ένα μέτρο και κάτι περισσότερο φάρδος και μήκος δυόμιση μέτρων περίπου.
Ας έρθουμε να δούμε τώρα τη λειτουργία του Σχολείου καθώς και τους δασκάλους στα πρώτα βήματα.
Το 1893 λειτουργεί Δημοτική Σχολή με 15 μαθητές. Το 1895 λειτουργεί σχολείο με γραμματοδιδασκαλείο και 20 μαθητές. Το 1900-1901 και 1901 – 1902 λειτουργεί με γραμματοδιδάσκαλο τον Λιούλια Αθανάσιο από τον Κρόκο.
Το 1901 – 1902 σχολ. έτος λειτουργεί με τον ίδιο δάσκαλο και με 3 τάξεις όπου εγγράφτηκαν στην Α΄ τάξη 10 μαθητές, στη Β' τάξη 9 μαθητές και στη Γ' 8 μαθητές.
Το σχολ έτος 1902 – 1903 λειτουργεί με τον ίδιο δάσκαλο και μεγαλύτερο αριθμό μαθητών. Στη Α΄ τάξη 15 μαθητές, στη Β΄ 12 μαθητές και στη Γ΄8 μαθητές.
Για το σχολικό έτος 1903 – 1904 και η Ι. Μητρόπολη έστειλε δάσκαλο τον Σπύρο Περδίκα, ο οποίος ήταν μικρός στο ανάστημα και φαινόταν πως ήταν δύσκολο να επιβληθεί στα παιδιά όπου πολλά από αυτά θα ήταν πιο μεγαλόσωμα από το δάσκαλο, γι αυτό οι μουχταρογέροντες του χωριού ζήτησαν από τον Αρχιερατικό Επίσκοπο της Ι. Μητροπόλεως Οικονόμο Παπαγιάννη, ο οποίος ήταν υπεύθυνος για το διορισμό των δασκάλων, να τον αντικαταστήσει γιατί “είναι καλός και τίμιος και οι μαθηταί είναι μεγαλύτεροι από διδάσκαλο και δεν μας βγάζει πέρα και θα χάσουν οι μαθηταί ολόκληρον τον χρόνον ... εις τα Εκκλησιαστικά δεν είναι οικανός”.
Ο δάσκαλος Σπύρος Περδίκας του Ιωάννου τελικά δεν αντικαταστάθηκε και τα δύο επόμενα έτη λειτούργησε με τον Σπύρο Περδίκα 1903-1904 με 13 μαθητές και το 1904-1905 με 18 μαθητές.
Διασώθηκαν αντίγραφα μαθητολογίων και εκθέσεις των σχολ. ετών 1903-1904 και 1904 – 1905 του δάσκαλου Σπύρου Ι. Περδίκα, με πίνακα αποτελεσμάτων, που είχε υποβάλλει στην προϊσταμένη του αρχή την Ι. Μητρόπολη όπως δείχνει ο παρακάτω πίνακας.
Η Ι. Μητρόπολη τέλη Νοεμβρίου ή στα μέσα Δεκεμβρίου 1905 έστειλε ως δάσκαλο τον Γεώργιο Μάστορα σε αντικατάσταση του Σπύρου Περδίκα (ίσως για λόγους υγείας).
Για το σχολ έτος 1906 – 1907 σύμφωνα με έγγραφο της Ι. Μητροπόλεως διορίστηκε ως δάσκαλος ο Παναγιώτης Παπακώστας από το Παλαιογράτσανο.
Από το αρχείο του Ελληνικού Προξενείου Ελασσόνας σύμφωνα με την απογραφή που το ίδιο ενήργησε το 1905, το σχολείο του Μικροβάλτου λειτουργούσε με 27 μαθητές και δάσκαλο του Αϊνογιάννη Κωνσταντίνο.
Όπως ανέφερα και παραπάνω τα ενδιαφέροντα των γονέων και των παιδιών ήταν διαφορετικά. Οι οικογενειακές ανάγκες κυρίως γεωργοκτηνοτροφικές, ανάγκαζαν πολλές φορές τους γονείς όχι μόνο τα κορίτσια να μη στέλνουν στο σχολείο, αλλά και τα αγόρια.
Πολλά από τα αγόρια πήγαιναν σχολείο πολλές φορές σε μεγαλύτερη ηλικία. Υπήρχαν όμως πολλοί γονείς που είχαν την επιθυμία να μάθουν τα παιδιά τους γράμματα, καθώς και πολλά παιδιά είχαν διακαή πόθο να μάθουν γράμματα.
Αναφέρω χαρακτηριστικά την περίπτωση του Σταθόπουλου Ευσταθίου του Χαρισίου που γεννήθηκε το 1900 και του Κωτούλη – Κωτούλα Ιωάννου του Δημητρίου και αυτός γεννήθηκε το 1900. Ο Σταθόπουλος Ευστάθιος πήγαινε σχολείο και στη Πάδη – Βογκόπετρα. Γιατί; Ίσως υπήρχαν δάσκαλοι καλύτεροι και πράγματι σύμφωνα με πληροφορίες από κατοίκους μεγάλης ηλικίας που προέρχονται από την Πάδη (Αντωνιάδου Μαρία) και σήμερα κατοικούν σε άλλα χωριά Λαζαράδες, Τρανόβαλτο, Αιανή, Κοζάνη κλπ κάνουν λόγο για πολύ καλούς δασκάλους στο χωριό τους.
Ίσως στο Μικρόβαλτο και Τρανόβαλτο, κυρίως στο Τρανόβαλτο, να κατοικούσαν ακόμη Τουρκικές οικογένειες (μέχρι το 1923) ενώ στη Βογκόπετρα λόγω γεωγραφικής θέσης κατοικούσαν μόνο ελληνικές οικογένειες.
Και οι δύο αυτοί, δηλαδή ο Σταθόπουλος Ευστάθιος του Χαρισίου και Κωτούλας Ιωάννης του Δημητρίου, πήγαν για κάποιο χρονικό διάστημα, ίσως δύο χρόνια στο Σχολαρχείο του Βελβεντού.
Γεννιέται το ερώτημα. Γιατί αυτά τα δύο πρόσωπα και κυρίως Σταθόπουλος Ευστάθιος για τον οποίο γνωρίζω προσωπικά ότι ήταν άψογος στην ορθογραφία και καλλιγραφία και ότι ο πατέρας μου ο Παπανικόλας ήθελε να στείλει κάποια επίσημη επιστολή στο σεβασμιότατο καλούσε το μπαρμπά Στάθη για να συντάξει και καθαρογράψει το γράμμα.
Ακόμη και ο Γυμνασιάρχης Σουρμελίδης, καθώς και άλλοι Δ/ντές του Γυμνασίου Σερβίων όταν έβλεπαν την υπογραφή που έβαζε στον έλεγχο τον τότε μαθητή του Χαραλάμπους – σήμερα ο Παπαχαράλαμπος – έβλεπε πως αυτή η υπογραφή του ξεχώριζε πολύ από τους άλλους και ζητούσαν να τον γνωρίσουν – γεννιέται το ερώτημα, γιατί δεν ασχολήθηκαν στη συνέχεια με τα γράμματα ή καταλάβουν κάποια θέση;
Ίσως οι γεωργοκτηνοτροφικές απασχολήσεις ήταν περισσότερο αναγκαίες και οι γονείς τους απασχολούσαν σ' αυτές.
Λόγω έλλειψης γραπτών πηγών η χρονολογία διδασκαλίας των παλαιοτέρων είναι δύσκολο να καθοριστεί. Για εκείνους που υπηρέτησαν μετά το 1921 αναγράφονται σε παλαιό βιβλίο που σώζεται στο αρχείο της Διεύθυνσης Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης Κοζάνης, όπου και έχουν αντιγραφεί “Κοινόν Δημοτικόν Σχολείον μικτόν ελληνόφωνον”.
1. Παπα Χαρίσης ιερέας
2. Παλιανόπουλος Κων/νος
3. Καβουρίδης ή Καβουρόπουλος Αντώνιος του Ευαγγέλου, ιερέας.
4. Νατσιόπουλος Αθανάσιος του Παναγιώτη. Γεννήθηκε το αρχικά ως δάσκαλος λαϊκός. Χειροτονήθηκε το 1912 και εκοιμήθη το 1933.
5. Λιούλιας Αθανάσιος 1900 – 1902 ως γραμματοδιδάσκαλος
6. Αϊνογιάννης Κων/νος 1905
7. Περδίκας Σπυρίδων 1903 – 1905
8. Παπακώστας Παναγιώτης 1906 από το Παλαιογράτσανο
9. Μάστορας Γεώργιος 1905 – 1906
10. Καψάλης Αθανάσιος
11. Σταθόπουλος Ιωάννης του Γεωργίου
12. Κωτούλας Κων/νος του Νικολάου
13. Ζήση Βιργινία
14. Χατζηκάρας Χαρίσιος
15. Σιακαβάρας
16. Ντίνας Κων/νος του Δημητρίου Γεννήθηκε στην Ελάτη το 1897, σπούδασε στην Κοζάνη, σχολαρχείο, διδασκαλείο. Υπηρέτησε στα σχολεία Σαρακίνας, Μικροβάλτου, Μεταξά, Κάτω Κώμης, Ελάτης. Εκοιμήθη το 1953.
17. Καβουρίδης Αντώνιος του Βασιλείου 1921. Γεννήθηκε στο Μικρόβαλτο το 1887 και εκοιμήθη το 1955. Με την αριθ. 39/18-61921 Πράξη του Επιθεωρητή Δημοτικών Σχολείων Κοζάνης υπηρέτησε ως υποδιδάσκαλος στο Μικρόβαλτο. Χειροτονήθηκε διάκονος στις 15- 1-1936 και πρεσβύτερος στις 30-1-1936. Από το 1943 υπηρέτησε ως ιερεύς στο Μικρόβαλτο μέχρι το 1955 οπότε και εκοιμήθη.
18. Αλεξίου Κων/νος 1922
19. Ζούμπογλου Μαρία 1922
20. Καραγιαννίδης Αστέριος του Αντωνίου 1923. Γεννήθηκε στη Λαβανίτσα το 1896. Πρέπει να παρακολούθησε για μικρό χρονικό διάστημα μαθήματα του δημοτικού στη Λαβανίτσα και περισσότερα σε δημοτικά σχολεία Ελασσόνας και Τσαρίτσανης.
Παρακολούθησε μαθήματα για κάποιο χρονικό διάστημα στο Αρρεναγωγείο – Σχολαρχείο του Βελβεντού και στη συνέχεια στην Τσαρίτσανη – Ελασσόνα. Γιατί στο Βελβεντό λειτουργούσε μόνο τριτάξιο Σχολαρχείο, ενώ στην Ελασσόνα λειτουργούσε εξατάξιο. Ακόμη σαν κτηνοτρόφοι που ήταν οι γονείς του είχαν κυρίως κοπάδι από γίδια και είχαν χειμαδιά στην περιοχή της Τσαρίτσανης στη θέση Ελαιώνας και ως εκ τούτου εξυπηρετούνταν καλύτερα να παρακολουθεί στην Τσαρίτσανη – Ελασσόνα. Σύμφωνα με έγκυρες πληροφορίες, οι ταλαιπωρίες του ήταν πολλές και μεγάλες. Με το ψωμί στον τουρβά ξεκινούσε από την Ελαιώνα και με τα πόδια πήγαινε στην Τσαρίτσανη ή ο πατέρας του του πήγαινε τα καρβέλια ψωμί, τυρί και κάποια άλλη ξερή τροφή. Πολλές φορές με τον τουρβά στον ώμο και με τα πόδια από τη Λαβανίτσα ταξίδευε στην Τσαρίτσανη – Ελασσόνα. Τέτοιες ταλαιπωρίες είχαν οι περισσότεροι σχεδόν μέχρι το 1960. (Έτσι σπουδάζουν οι φτωχοί). Στη συνέχεια παρακολούθησε μαθήματα του Διδασκαλείου στη Θεσ/νίκη. Στο Μικρόβαλτο τοποθετήθηκε το 1923 όπου και εργάσθηκε για 4-5 χρόνια. Η προσφορά του ήταν μεγάλη. Εργάστηκε με ζήλο και πολλοί από τους άνδρες και τις γυναίκες που ζουν μέχρι σήμερα και τον είχαν δάσκαλο, μιλούν με πολλά καλά λόγια, με ευγνωμοσύνη και ευχαρίστηση.
21. Μανεσιώτης Νικόλαος 1945.
22. Νατσιόπουλος Ιωάννης του Αθανασίου ιερέως.
Τελείωσε το δημοτικό, πήγε στο γυμνάσιο και στη συνέχεια στο Διδασκαλείο Κοζάνης. Το 1946 τοποθετήθηκε ως δάσκαλος το Μικρόβαλτο. Υπηρέτησε με ζήλο, δίδαξε με όρεξη και έκανε μεγάλη προσπάθεια να πείσει τους γονείς να μην απασχολούν τα παιδιά αποκλειστικά στις γεωργοκτηνοτροφικές εργασίες, αλλά να τα στέλνουν και στο σχολείο να μάθουν γράμματα. Τόνιζε ιδιαιτέρως αυτό αγόρια και κορίτσια να μάθουν γράμματα. Δίδαξε και σε άλλα χωριά Φρούριο, Τρανόβαλτο και αργότερα στα Σέρβια. Σαν παπαδοπαίδι που ήταν, πάντοτε συμπαραστεκόταν στον κάθε ιερέα, πήγαινε στο αναλόγιο και όταν απουσίαζε ο ψάλτης αυτός έκανε τον ψάλτη. Έβγαζε κανονικά τη Θ. Λειτουργία και είχε αδυναμία να λέγει τον Απόστολο. Τα παιδιά τα φώναζε να πάνε κοντά στο αναλόγιο και τα έβαζε όλα μαζί να λένε το “Πιστεύω” και το “Πάτερ ημών”. Ήταν επιβλητικός και ο λόγος του δεν χωρούσε καμία αντίρρηση. Η προσφορά του ήταν μεγάλη και στην παιδεία και στο χώρο της εκκλησίας.
23. Παπακυριακού Αθανάσιος 1946
24. Γιαννόπουλος Γεώργιος του Χρήστου (Τζηκουζιώγας) ως γραμματοδιδάσκαλος 1946-1949.
Γεννήθηκε στο Μικρόβαλτο το 1918. Επειδή επικρατούσε μία κατάσταση όχι ειρηνική, λόγω του εμφυλίου σπαραγμού και η αδυναμία να έλθουν δάσκαλοι στο χωριό, όταν το επέτρεπαν οι περιστάσεις, ο Γιαννόπουλος Γεώργιος δίδασκε σχεδόν εθελοντικά. Γιατί η αμοιβή του ήταν κάθε παιδί να του φέρνει κάνα δύο οκάδες βρίζα ή καλαμπόκι γιατί το σιτάρι δεν ήταν και πολύ, αλλά και αυτά θα τα περίμενε από τα παιδιά που πολλές φορές δεν έφταναν στο σπίτι του. Ήταν ήρεμος και επιβλητικός. Πολλά γράμματα δεν ήξερε, ήταν του δημοτικού. Είχε τη δυνατότητα αυτά που γνώριζε να τα μεταδίδει στα παιδιά. Ήξερε καλά το τυπικό της εκκλησίας, Εσπερινό, Όρθρο, Θ. Λειτουργία. Δίδασκε εκκλησιαστικά, αριθμητική, γραμματική και ανάγνωση. Προσωπικά θυμάμαι πως από αυτόν έμαθα, πέρα από τα παραπάνω, το «πιστεύω» και το «φως Ιλαρόν». Τα έγραφε στο σπίτι, μας τα έδινε να τα αντιγράψουμε και να τα μάθουμε. Η προσφορά του για εκείνη την εποχή ήταν μεγάλη. Έκανε για αρκετά χρόνια ιεροψάλτης με τον παπαΝικόλα. Κάποτε επισκέφτηκε τον τότε Μητροπολίτη Διονύσιο. Ο δεσπότης του έκανε αρκετές ερωτήσεις και διεπίστωσε ότι μπορούσε να γίνει ένας πολύ καλός ιερέας. Ήταν όμως πολύ αργά, ήταν μεγάλος ως προς την ηλικία. Και ο σοφός επίσκοπος μεταξύ σοβαρού και αστείου τον επέπληξε λέγοντας «για τι κοιμόσουν τόσον καιρό, σου χρειάζεται φούρκα.
Μέχρι εδώ αυτοί ήταν οι δάσκαλοι και λίγες δασκάλες με αυτά τα προσόντα και τις ικανότητες. Από εδώ και στο εξής ακολουθούν οι δάσκαλοι και δασκάλες που έχουν τελειώσει κανονικά παιδαγωγική Ακαδημία.
Στα προηγούμενα φύλλα πολλές φορές έγραψα τις δύσκολες καταστάσεις που πέρασαν όλοι αυτοί που ενδιαφέρονταν για την διάδοση των γραμμάτων, τόσο στα δύσκολα χρόνια της Τουρκοκρατίας, όσο και μετά την απελευθέρωση του 1912, μέχρι το 1950. Είδαμε ότι ιερείς ολιγογράμματοι, γραμματοδιδάσκαλοι, άλλοι με λίγα και άλλοι με περισσότερα προσόντα δίδαξαν αυτά που είχαν τη δυνατότητα.
Από το 1950 και μετά, όλοι οι δάσκαλοι και οι δασκάλες είναι πτυχιούχοι κάποιας Παιδαγωγικής Ακαδημίας με πολύ καλές διδακτικές ικανότητες.
25. Η πρώτη πραγματική δασκάλα πτυχιούχος της Παιδαγωγικής Ακαδημία Θεσσαλονίκης είναι η κ. Σοφία Κων. Νατσιοπούλου – Λαμπρέτσα.
Η κ. Σοφία, γέννημα θρέμμα του Μικροβάλτου, έμαθε τα πρώτα γράμματα στο χωριό, φοίτησε στα Γυμνάσια Σερβίων και Κοζάνης και όπως προανέφερα συνέχισε τις σπουδές της στην Παιδαγωγική Ακαδημία Θεσσαλονίκης. Μοναχοκόρη του γραμματέα της κοινότητας Κωνσταντίνου Νατσιόπουλου, ήρθε και ανέλαβε τα καθήκοντα στο τέλος του 1949, δηλαδή μετά τη λήξη του εμφυλίου. Η κ. Σοφία ήρθε στο χωριό μας σε μια περίοδο μετά από καταστάσεις τέτοιες, που δύσκολα μπορεί να κανείς να τις περιγράψει. Αλλά και να περιγράψει κάποιος αυτές τις καταστάσεις, τα σημερινά παιδιά μας δύσκολα θα τα πιστέψουν και θα τα θεωρούν παραμύθια. Και όμως αυτά συνέβησαν ολόκληρη η δεκαετία του 1940 – 1949 ήταν με διαφορετικές ιδιάζουσες καταστάσεις. Από το ένα μέρος ο Β΄ Παγκόσμιος πόλεμος, η κατοχή από τα Γερμανικά στρατεύματα, όπου μας έκαψαν δύο και τρεις φορές τα σπίτια, παίρνοντας και τους γονείς και τα αδέρφια μου ομήρους και από το άλλο μέρος ο εμφύλιος σπαραγμός. Κατά την περίοδο της κατοχής για αρκετό χρονικό διάστημα οι κάτοικοι ζούσαν στα κρησφύγετα, στα βουνά, στα δάση, στις χαράδρες και άλλες δυσκολοπέραστες περιοχές. Οι περισσότεροι κάτοικοι είχαν ακόμη για σπίτια τις καλύβες και αρκετοί ζούσαν ακόμη στις στάνες, στα μαντριά με τα γιδοπρόβατα. Όλες αυτές οι καταστάσεις διαμόρφωναν το χαρακτήρα, την προσωπικότητα των ανθρώπων και κυρίως των παιδιών. Η φτώχεια, η ανέχεια, η πείνα, ο γεωργοκτηνοτροφικός τρόπος ζωής έκαναν τους ανθρώπους να είναι ξεφτέρια στην κλεψιά, στα ψέμματα, στο πλιάτσικο, στον άγριο τρόπο συμπεριφοράς, στην ανυπακοή κλπ. Κάτω από αυτές τις συνθήκες ήρθε στο χωριό μας η δασκάλα κ. Σοφία να διδάξει. Μάζεψε τα δασκαλούλια (μα τι δασκαλοπαίδια), μαντραχαλάδες. Τα περισσότερα μαθητούδια γάμπριζαν, ήταν πιο ψηλά και δυνατά από τη δασκάλα. Πολλές φορές όταν η κ. Σοφία σήκωνε τη βέργα να χτυπήσει κάποιον ούτε από πόνο καταλάβαιναν αλλά και τη βέργα την έπαιρναν και την έσπαζαν.
Αλήθεια! Πώς ήταν δυνατόν αυτό με τη δασκάλα, τόσο μεγαλύτερη σε ηλικία και ανάστημα. Ήταν ζωηρά τα παιδιά. Πιστεύω δεν θα παρεξηγηθώ αν αναφέρω μερικά ονόματα. Σταθόπουλος Βασίλειος του Ιωάννου (Ξυνοβασιλάκης), Τζιώνας Βασίλειος του Ηλία, Νατσιόπουλος Ηλίας του Ευαγγέλου, Χαμπίδης Παναγιώτης, Δελνιώτης Γιώργος, Νατσιός Δημήτριος και άλλοι ακόμα, από που και πώς να αρχίσει; Δύσκολα, πολύ δύσκολα. Κι όμως η κ. Σοφία κουράστηκε και τα κατάφερε. Οργάνωσε το σχολείο, μάζεψε τα παιδιά και τα έβαλε στο σωστό δρόμο, χρησιμοποιώντας πότε πολλά και καλά λόγια και πότε την αγία ράβδο, τη βίτσα.
Τα δύο πρώτα χρόνια το σχολείο λειτουργούσε κάτω από πολύ δύσκολες απερίγραπτες συνθήκες. Η ζωή, η συμπεριφορά των παιδιών τα τρία τέσσερα πρώτα χρόνια ήταν πολύ κωμική ως κωμικοτραγική. Ως πρώτο διδακτήριο στην αρχή χρησιμοποιήθηκαν υπαίθριοι χώροι, πότε στον ήλιο και πότε στον ίσκιο. Ως πρώτο οίκημα διδασκαλίας χρησιμοποιήθηκε το οίκημα της εκκλησίας που βρίσκεται βορειοδυτικά του Ι. Ν. Αγίου Γεωργίου. Το οίκημα αυτό πριν μας κάψουν οι Γερμανοί ήταν διώροφο, είχε δηλαδή δύο πατώματα. Στο επάνω ήταν η αστυνομία και στο κάτω μέρος ήταν αποθήκη για τα πράγματα της εκκλησίας και το άλλο το είχε κατάστημα ο Παλιανόπουλος Ιωάννης του Γεωργίου (Γκουβρογιάννης).
Τα παιδιά έβαζαν τα βιβλία και τα τετράδια αν είχαν και όσα είχαν στο σακούλι, που το έκανε η μάνα τους πολύ απλά και πρακτικά από κάποιο κομμάτι ύφασμα. Των κοριτσιών ασφαλώς ήταν με περισσότερα χρώματα και κάπως πιο όμορφο. Το χειμώνα μαζί με το σακούλι κάτω από τη μασχάλη, έπαιρναν και δυο τρία ξύλα για τη σόμπα του σχολείου. Για θρανίο στην αρχή το κάθε παιδί είχε το σκαμνί (σκαμνάκι).
Το 1950 με τη φροντίδα της πολιτείας ετοιμάστηκε το καινούργιο σχολείο, δηλ το σημερινό με τις δύο μεγάλες αίθουσες και το δωμάτιο για να μείνει ο δάσκαλος. Το σχολείο χτίστηκε σε χωράφι της εκκλησίας, εκτάσεως δέκα περίπου στρεμμάτων. Ο τότε εφημέριος πατήρ Αντώνιος Καβουρίδης με την εκκλησιαστική επιτροπή παραχώρησαν αυτό το μέρος όπου έγινε το σχολείο, που ήταν το καμάρι, το στολίδι του χωριού μας. Σ' αυτό το σχολείο πήγαιναν περισσότερα από 180 μαθητούδια, όπου χαλούσαν τον κόσμο από φωνές. Πραγματική ζωντάνια στο χωριό μας. Σήμερα δυστυχώς το σχολείο είναι κλειστό, γιατί δεν υπάρχουν παιδιά. Αλήθεια, τι κρίμα!
Αν παρατηρήσουμε σε φωτογραφίες της εποχής εκείνης έχουμε να δούμε φάτσες και ενδυμασία, κάποια πράγματα δεν μπορούμε να τα περιγράψουμε. Ως προς τα παπούτσια, τα λαστιχένια ήταν το καμάρι ασφαλώς και από την Ούνρα μερικά πολύ ιδιόμορφα. Τα παντελόνια και τα πουκάμισα τα περισσότερα με το χέρι της μάνας, όπου η καλλιτεχνία άστραφτε. Το ένα το ποδονάρι μικρότερο ή μεγαλύτερο από το άλλο, το ίδιο περίπου και τα μανίκια είχαν και κάποια γυαλάδα, γιατί χρησιμοποιούνταν πολλές φορές και ως ρινόμακτρον.
Τα φουστάνια των κοριτσιών ήταν οπωσδήποτε πιο κομψά, στολισμένα, κεντημένα, αλλά έφταναν μέχρι τον αστράγαλο. Στο καινούργιο αυτό σχολείο η δασκάλα μας η κ. Σοφία δούλεψε με πολύ ζήλο, στις αίθουσες του καινούργιου σχολείου χαιρόταν να διδάσκει.
Η κ. Σοφία δεν λησμόνησε ότι προέρχεται και από αγροτική οικογένεια και δεν μπορούσε να αποφύγει τον πειρασμό και εδώ στο σχολείο με μεράκι να κάνει κήπο φυτεύοντας κουκιά, αρακά κλπ καθώς και αμπέλι.
Οι δραστηριότητες της κ. Σοφίας συνεχίστηκαν και μετά με τον κ. Τσεμπερλίδη Στέφανο και τον Αθανασιάδη Νικόλαο. Πολύ δε περισσότερο όταν ήρθε στο χωριό μας ο ΔΑΣΚΑΛΟΣ, σύζυγος της κ. Σοφίας ο Ηλίας Κ. Λαμπρέτσας.
Στο προηγούμενο φύλλο της εφημερίδας που τυπώθηκε το Σεπτέμβριο, έγραψα λίγα πράγματα για τη χωριανή μας δασκάλα, την κυρία Σοφία και πολύ λίγα για τους μαθητές – μαθήτριες. Για το έργο, τη δραστηριότητα της κ. Σοφίας, όσα και όπως να τα γράψει κάποιος, είναι δύσκολο να τα αποδώσει στην πραγματικότητα. Το ίδιο ισχύει και για τους μαθητές – μαθήτριες, για τα χαρακτηριστικά τους, φάτσες – μορφές, βλέμμα, ενδυμασία, συμπεριφορά, λεξιλόγιο κλπ. Ειλικρινά ότι όταν έρχονται στο νου μου σαν κινηματογραφική ταινία κάποιες σκηνές από τη μαθητική ζωή της εποχής εκείνης, ομολογώ ότι περιγράφοντας μερικά από αυτά αδυνατώ να τα αποδώσω στην πραγματικότητα.
Μια εικόνα και κάποια συμπεράσματα είναι σε θέση να βγάλει ο καθένας από μας παρατηρώντας τις φωτογραφίες. Όσοι είναι κάτω από 45- 50 χρονών θα βλέπουν αυτές τις φωτογραφίες με κάποια απορία και δυσπιστία, ενώ αντίθετα όσοι είναι από 55 χρονών και πάνω, επειδή έζησαν αυτές με κάποια συγκίνηση και θαυμασμό.
Παρατηρώντας τη φωτογραφία που δημοσιεύτηκε στο φύλλο της προηγούμενης εφημερίδας, μαθητές του σχολείου το 1950, με μερικούς κατοίκους των 50-60 χρόνων, καθώς και στις φωτογραφίες που βλέπετε στην εφημερίδα που κρατάτε στα χέρια σας, μαθητές του σχολείου το 1949 καθώς και τη φωτογραφία το 1932 με το δάσκαλο Δημουλά Δημήτριο (οι φωτογραφίες είναι από το αρχείο του δασκάλου μας κ. Ηλία Λαμπρέτσα οι οποίες είναι και δημοσιευμένες στο βιβλίο του ΜΙΚΡΟΒΑΛΤΟΣ) είναι εύκολο να σχηματίσουμε κάποια εικόνα και να βγάλουμε τα συμπεράσματα μας.
Κοιτάζοντας με προσοχή και κάποια σχολαστικότητα τη φωτογραφία όπου μαζί με τα παιδιά είναι και η δασκάλα μας η κ. Σοφία, βλέπουμε γενικά τη σεμνότητα, τη σεμνοπρεπή ενδυμασία της. Με φουστάνι μέχρι τον αστράγαλο, μακρομάνικο, παπούτσια στρωτά, όπως άρμοζε την εποχή εκείνη σε κάθε σεμνή γυναίκα και κυρίως σε μια παπαδαγκονή. Το ίδιο παρατηρούμε και για τη σεμνότατη εμφάνιση των κοριτσιών και αγοριών. Τα συμπεράσματα και τα συναισθήματα ανήκουν προσωπικά σε κάθε αναγνώστη.
Με την κ. Σοφία Νατσιοπούλου – Λαμπρέτσα θα ασχοληθούμε και στη συνέχεια, γιατί υπηρέτησε πολλά χρόνια στο χωριό μας (1949 – 1964).
Η κ. Σοφία είναι κατά κάποιον τρόπο 25η στη σειρά αυτών που δίδαξαν γράμματα στο Μικρόβαλτο.
26. Το 1951 δίδαξε μέχρι το τέλος της σχολικής χρονιάς ο Στέφανος Τσεμπερλίδης από το Προάστιο της Πτολεμαΐδας, γεννηθείς το Παρακολούθησε μαθήματα του δημοτικού και του Γυμνασίου στην Πτολεμαΐδα. Παρακολούθησε τέσσερα χρόνια κατόπιν εισαγωγικών εξετάσεων στο Βαλταδώρειο Γυμνάσιο Κοζάνης. Σπούδασε στην Παιδαγωγική Ακαδημία Θεσσαλονίκης. Μετά από το Μικρόβαλτο υπηρέτησε σε χωριά της Πτολεμαΐδας και στην Πτολεμαΐδα το 1970. Χειροτονήθηκε ιερεύς υπηρετώντας στο χωριό του Προάστιο. Σήμερα είναι συνταξιούχος και διαμένει κυρίως στη Θεσσαλονίκη και στο χωριό του Προάστιο.
Ο δάσκαλος κ. Στέφανος Τσεμπερλίδης και κατόπιν πατήρ Στέφανος είχε ασφαλώς την ποντιακή προφορά και συμπεριφορά, κάτι που εμάς μας προκαλούσε κάποια παραξενιά και κρυφογελούσαμε, γιατί στα χωριά μας δεν είχαμε κόσμο της προσφυγιάς, πόντιους. Πιστεύω πως το ίδιο θα συνέβαινε και σ' αυτόν από τη δική μας προφορά και συμπεριφορά, όταν πχ δεν αποδίδαμε, δεν προφέραμε ολοκληρωμένες λέξεις λ.χ. Πουλιά (πλιά), μουλάρι (μπλάρ'), σκυλί (σκλί) κλπ. Όταν άκουγε αυτήν την προφορά κρυφογελούσε κι αυτός προσπαθώντας να συγκρατηθεί, όπως ακριβώς το ίδιο συνέβαινε και με εμάς.
Ο κ. Τσεμπερλίδης π. Στέφανος μεταξύ των άλλων τιμωριών μας έβαζε και την τιμωρία να πάμε με το λαγήνι στη βρύση (αργασταριά) να του φέρουμε νερό, γιατί δεν είχαμε τότε νερό στα σπίτια μας και κουβαλούσαμε νερό από τη βρύση της αργασταριάς με τις στάμνες. Λαγήνια, σταμνιά, γκιούμια, φτσέλες, μπούκλες. Η στάμνα του δασκάλου μας πολλές φορές μπορεί να πήγε στη βρύση και να γύρισε. Με τον τρόπο αυτό και την τιμωρία εκτελούσαμε και το δάσκαλο μας εξυπηρετούσαμε. Έφτασε όμως και το τέλος της με τον Ξυνοθύμιο και τον Τζιουτζιονάτσιο. Μια φορά, ύστερα από ένα γενναίο μάλωμα ανάμεσα στον Ευθύμιο Ι. Σταθόπουλο και τον Αθανάσιο Κ. Τζιούτζιου, (γιατί κατά κάποιον τρόπο αυτοί οι δύο και μερικοί άλλοι πρωτοστατούσαν σ' αυτά τα κατορθώματα), για τιμωρία τους έστειλε στη βρύση την Αργασταριά με το λαγήνι του να του φέρουν νερό. Στην επιστροφή από τη βρύση έκριναν σκόπιμο να συνεχίσουν τον αγώνα, οπότε ύστερα από κάποια γενναία σπρωξίματα η στάμνα τους έπεσε κι έσπασε. Το τι επακολούθησε, ο καθένας το καταλαβαίνει, δικαιολογίες, τιμωρίες κλπ.
27. Αθανασιάδης Νικόλαος του Γεωργίου. Γεννήθηκε το 1928 στην Ασβεστόπετρα Πτολεμαΐδας. Παρακολούθησε τα μαθήματα του Δημοτικού στο χωριό του και του Γυμνασίου στην Πτολεμαΐδα. Το 1950 τελείωσε την Παιδαγωγική Ακαδημία Θεσ/νίκης. Το 1951 δίδαξε στο Δημοτικό σχολείο του χωριού μας. Σήμερα είναι συνταξιούχος και διαμένει στη Θεσσαλονίκη. Και ο κ. Αθανασιάδης έμεινε για λίγο χρονικό διάστημα στο χωριό μας. Προσωπικά στη μνήμη μου διατηρώ μια εικόνα για έναν πολύ καλό δάσκαλο.
Με τα όσα γράψαμε μέχρι τώρα, δηλαδή μέχρι το 1950, φάνηκε πώς ξεπεράστηκαν όλες οι μεγάλες δυσκολίες για τα γράμματα με μεγάλους αγώνες και θυσίες και ότι η λειτουργία του σχολείου μπαίνει σ' ένα κανονικό πρόγραμμα. Δάσκαλοι με πτυχία από Παιδαγωγικές Ακαδημίες, με ενιαία προγράμματα από το Υπουργείο Παιδείας και η λειτουργία του σχολείου γίνεται κανονική.
Παρ' όλα αυτά, για τους δύο δασκάλους Τσεμπερλίδη Στέφανο και Αθανασιάδη Νικόλαο με τους οποίους ασχοληθήκαμε στο προηγούμενο, επειδή παρέμειναν για μικρό χρονικό διάστημα στο χωριό μας, (άλλωστε ήταν από άλλη περιοχή – Πτολεμαΐδα), ήταν φυσικό η απόδοση τους να μη φανεί και πολύ.
Η κυρία Σοφία ήταν η μόνη δραστήρια, σαν χωριανή.
28. Από το 1952 ανατέλλει μια νέα λαμπρή περίοδος για το Δημοτικό Σχολείο με δάσκαλο τον κ. Ηλία Λαμπρέτσα.
Ο κ. Ηλίας Λαμπρέτσας είναι ο 28ος στη σειρά των εκπαιδευτικών του χωριού μας. Ο κ. Ηλίας καταγόμενος από την Κνίδη Γρεβενών, γιος δασκάλου ο ίδιος, με μεγάλη κλίση και αγάπη για τα γράμματα, φοίτησε στην Παιδαγωγική Ακαδημία Θεσσαλονίκης και μετά τη στρατιωτική του θητεία διορίστηκε για μικρό χρονικό διάστημα (ενός έτους περίπου), σαν δάσκαλος στο χωριό Σαρακήνα. Το 1951 ενυμφεύθη την κ. Σοφία Νατσιοπούλου και εγκαταστάθηκε μόνιμα στο χωριό μας μέχρι το 1964. Απέκτησαν δύο παιδιά, τον Κωνσταντίνο, γιατρό αγγειοχειρουργό στη Γερμανία και την Έλλη, φαρμακοποιό.
Ο Ηλίας Λαμπρέτσας με την εκπαιδευτική του προσφορά επί δεκαπέντε περίπου χρόνια, το γόνιμο έργο του, καθώς και την κοινωνική του προσφορά και επικοινωνία με τους κατοίκους του χωριού, έμεινε στη συνείδηση όλων ο ΔΑΣΚΑΛΟΣ. Έτσι από το 1952 και σχεδόν μέχρι σήμερα, όταν γίνεται λόγος για δάσκαλο, κυρίως από τους ηλικιωμένους, καταλαβαίνουμε ότι πρόκειται για τον Ηλία Λαμπρέτσα.
Από την αρχή ανέλαβε τις μεγαλύτερες τάξεις και η κ. Σοφία τις μικρότερες. Εργάστηκε συστηματικά και με πολύ ζήλο.
Επί των ημερών του και της κ. Σοφίας έγινε η δεντροφύτευση οπωροφόρων δένδρων, πχ. μηλιές, αχλαδιές, ροδακινιές, βερικοκιές κλπ στα οποία γίνονταν εποπτική διδασκαλία των μαθημάτων. Τα δέντρα αυτά είχαν κάποια παραγωγή, όχι για εμπόριο, αλλά για να γίνεται η εποπτική – πρακτική διδασκαλία των μαθημάτων, να μαθαίνουν καλύτερα το μάθημα τα παιδί, συγχρόνως να είναι και μια παρακίνηση στους κατοίκους να καλλιεργούν οπωροφόρα δένδρα.
Επί των ημερών του επίσης υπήρξαν οι πρώτοι απόφοιτοι του Δημοτικού Σχολείου το 1953 και τα πρώτα γυμνασιόπαιδα, καρπός της συστηματικής και μεγάλης προσπάθειας του ΔΑΣΚΑΛΟΥ μας: 1) Γιαννοπούλου Σταμούλα του Χρήστου 2) Τζιούτζιος Αθανάσιος του Κων/νου, 3) Μανάδης Δημήτριος του Νικολάου, 4) Παπαγιάννης Χρήστος του Πέτρου, ο οποίος αν και καταγόταν από το Τρανόβαλτο, παρακολουθούσε μαθήματα στο Δημοτικό του χωριού μας, αφ' ενός με την κ. Σοφία ήταν συγγενής, αφ' έτέρου η καλή φήμη του Δασκάλου μας τον έκαναν να προτιμήσει το χωριό μας.
Η σχολική εποχή από το 1952 μέχρι το 1954 θεωρείται η ΧΡΥΣΗ ΕΠΟΧΗ των γραμμάτων του χωριού μας, χάρη στη φιλότιμη και πρόθυμη προσπάθεια του δασκάλου και της δασκάλας μας. Πέρα από τις βασικές γνώσεις που έδιναν μέσα από το σχολείο, ξεσήκωναν τους γονείς να στείλουν τα παιδιά τους να συνεχίσουν τις σπουδές.
Από το 1953 μέχρι το 1965 πολλοί μαθητές του σχολείου Μικροβάλτου πετύχαιναν στις εισαγωγικές εξετάσεις στο Γυμνάσιο (εκείνη την εποχή υπήρχαν εισαγωγικές εξετάσεις για το Γυμνάσιο) και στη συνέχεια σε διάφορες πανεπιστημιακές σχολές, γιατί είχαν σωστές βάσεις. Υπήρξε εποχή όπου τα παιδιά του Μικροβάλτου κατείχαν τα σκήπτρα επιτυχίας σε διάφορες πανεπιστημιακές σχολές έναντι των γειτονικών χωριών. Έτσι όλοι αυτοί οι επιστήμονες πρόσφεραν μεγάλο έργο στην κοινωνία, ανάλογα με την ειδικότητα που είχε ο καθένας. Π.χ. δικαστικοί, γιατροί, ιερείς, καθηγητές, γεωπόνοι, δάσκαλοι, νηπιαγωγοί, μηχανικοί, υπομηχανικοί, μεταλλειολόγοι, τοπογράφοι, αστυνομικοί, στρατιωτικοί, πυροσβέστες και δημόσιοι υπάλληλοι σε διάφορες υπηρεσίες.
Κουβέντιαζε αρκετά με τους ηλικιωμένους – γέροντες, που του διηγούνταν διάφορες ιστορίες, για την κτίση του χωριού, τις συνήθειες και τα έθιμα, για τις γεωργοκτηνοτροφικές εργασίες, ιστορίες για τα μοναστήρια, κυρίως για το Ζιδάνι, για τα χρόνια και τη δράση των ληστών και για τον Μητροπολίτη Κωνστάντιο.
Όλα αυτά τα συγκέντρωσε αργότερα κι έγραψε δύο σημαντικά βιβλία, το ένα για τον Μητροπολίτη Σερβίων και Κοζάνης Κωνστάντιο και το άλλο για το Μικρόβαλτο:
"Μητροπολίτης Σερβίων και Κοζάνης Κωνστάντιος Ματουλόπουλος 1841 – 1910"
Το βιβλίο αποτελείται από 270 σελίδες. Για τη συγγραφή αυτού του βιβλίου βασίστηκε σε πολλές γραπτές πηγές και προφορικές. Είναι ένα έργο που δείχνει τη μεγάλη προσωπικότητα του Δεσπότη, προσπαθεί να αποδείξει την καταγωγή του, την οποία διεκδικεί η Κοζάνη, το Μικρόβαλτο και η Βογγόπετρα (Πάδη). Τη ζωή και τη δράση του, το μεγάλο του ενδιαφέρον για τα γράμματα που πρέπει να μάθουν τα παιδιά της Μητροπολιτικής του περιφέρειας καθώς για την εκκλησιαστική εκπαίδευση και κατάρτιση των κληρικών.
"Μικρόβαλτο"
Ένα έργο 580 σελίδων, με πάρα πολύ μεγάλη προσφορά για το χωριό μας, συγχρόνως και για τα γειτονικά χωριά. Είναι μια μεγάλη παρακαταθήκη για το χωριό μας. Είναι μια μεγάλη Ιστορική και Λαογραφική συλλογή γενικά. Σύντομη, αλλά πολύ σημαντική ιστορική και γεωγραφική επισκόπηση της περιοχής των Καμβουνίων (166 σελ), με περισσότερα στοιχεία για το Μικρόβαλτο. Η ιστορία και η λαογραφία του Μικροβάλτου σε διάφορες εποχές, Τουρκοκρατίας και μετά, ο τρόπος ζωής, οι εργασίες, η οικονομία, η θρησκευτική ζωή κλπ.
Γράφω πολύ λίγα, τηλεγραφικά. Σκοπός μας δεν είναι να κάνουμε ανάλυση του βιβλίου, αλλά απλώς να δείξουμε το ενδιαφέρον και την εργατικότητα του διδασκάλου μας για το χωριό μας και τους κατοίκους.
Επισυνάπτω τμήμα της κατάστασης όπου ο δάσκαλος μας δίνει τα πρώτα απολυτήρια, ύστερα από διακοπή λειτουργίας του Σχολείου για 13–14 περίπου χρόνια, λόγω κατοχή και εμφυλίου.
ΔΑΣΚΑΛΕ μας (σημ,: εν ζωή όταν γράφτηκε το κείμενο) σας ευχαριστούμε και πάντοτε θα σας είμαστε ευγνώμονες, ευχόμενοι όπως ο Θεός σας χαρίζει μακρότητα ημερών και να περιχαρακώνει το γήρας σας...
Στην έρευνα μου, μελέτη κειμένων, πληροφορίες κλπ, σε μεγάλο ποσοστό υπάρχουν ίδιες πηγές και σε κάποια σημεία έχω τη βοήθεια το βιβλίο του σεβαστού μας Διδασκάλου κ. Ηλία Λαμπρέτσα “ΜΙΚΡΟΒΑΛΤΟ”. Πιστεύω πως ο Διδάσκαλος μας δε θα το θεωρήσει ως πνευματική (δημοσιογραφική – συγγραφική) κλοπή. Απεναντίας κι αυτός και το έργο του προβάλλονται και θα καμαρώνει τα πνευματικά του αναστήματα.
[Το παρόν άρθρο δημοσιεύτηκε σε συνέχειες στην εφημερίδα "Εν Μικροβάλτω..." - Έγινε σχετική προσαρμογή σε ενιαίο κείμενο]