Γράφτηκε για την παρουσίαση του βιβλίου του Στράτου Δορδανά Το αίμα των αθώων, Αντίποινα των γερμανικών αρχών κατοχής στη Μακεδονία, Εστία, Αθήνα 2007, η οποία έλαβε χώραν στο Παλαιοντολογικό Μουσείο Πτολεμαΐδας την 7η Απριλίου 2019 οργανωμένη από τον τοπικό πολιτιστικό σύλλογο Υψικάμινος.
Αν ρωτούσε κανείς ποιοι είναι οι ένοχοι και ποιοι οι αθώοι για οικτρά γεγονότα (φόνοι, πυρπολήσεις, δηώσεις, κατατρεγμοί) που επισυνέβησαν την περίοδο 1941-44 στην επαρχία Εορδαίας η απάντηση δεν είναι απλή, ακόμα κι όταν επιδειχθούν βεβαιωμένες αποδείξεις είτε σε όσους έδρασαν τότε και που λησμονούν τη σκοτεινή πλευρά είτε σ΄ αυτούς που σήμερα μελετούν μέσα από διηθητήρια αγνωσίας ή στράτευσης.
Στην αριθμητική πάντως ιεραρχία των θυτών, στην οποία εμπεριέχονται σε μικρότερα ποσοστά ο ΕΛΑΣ, οι Πουλικοί, η αντιστασιακή οργάνωση ΥΒΕ/ΕΚΑ/ΠΑΟ και οι αντικομουνιστές οπλίτες του Εθνικού Ελληνικού Στρατού (ΕΕΣ), προηγούνται κατά πολύ οι Γερμανοί. Τόσο οι κανονικοί στρατιώτες της Wehrmacht όσο και οι ειδικές μονάδες των SS (Schutzstaffeln), που αφήρεσαν τη ζωή 784 ανδρών, γυναικών και παιδιών σύμφωνα με ονομαστικά καταγραμμένη έρευνα του γράφοντος, ήτοι το ¼ των φονευθέντων από τους ίδιους στη Δυτική Μακεδονία.
Αναμενόμενο είναι το μοίρασμα της Ελλάδας στους τρεις κατακτητές, Γερμανούς, Ιταλούς και Βουλγάρους, τον Απρίλιο του 1941. Η Εορδαία συμπεριελήφθη στη γερμανική ζώνη, καθώς τη διέσχιζαν αυτοκίνητα φορτωμένα, απαραίτητου για την πολεμική της βιομηχανία[1] χρωμίτη από στοές της Κοζάνης και των Γρεβενών, για να φορτωθούν μετέπειτα στον ΣΣ Αμυνταίου, ώστε από τη Φλώρινα να καταλήξουν στη Γερμανία. Κάθε απειλή των οδών ή της σιδηροδρομικής γραμμής του πολύτιμου αυτού ορυκτού λογικό ήταν να συντριβεί.
Τρίτο μέλημα των κατακτητών, πρώτο ήταν η διατήρηση της ζωής κι ευμάρειάς τους, ήταν η ασφαλής διέλευση μέσω των ορεινών διόδων Καστανιάς Βερμίου και Κλεισούρας Μουρικίου σε περίπτωση που έκλειναν οι σιδηροδρομικές γραμμές προς τη διοίκηση της Θεσσαλονίκης όπου και υπάγονταν τα ένοπλα τμήματα της περιοχής όσο και τα αντίστοιχα που προωθήθηκαν στην Καστοριά μετά την παράδοση των Ιταλών.
Ήταν φυσική η άμεση αντίδραση των κατοίκων της Ανατολικής Μακεδονίας εναντίον του επιχειρηθέντος εκβουλγαρισμού αρχάς φθινοπώρου του 1941, ύστερα από το θέρισμα της σοδειάς. Η εξέγερση μεταδόθηκε στα ορεινά της Kεντρικής και Δυτικής Μακεδονίας. Χωρίς πρόσημο και καπηλεύσεις συμμετείχαν στον αγώνα αυτόν και μόνιμοι αξιωματικοί και το Μακεδονικό Γραφείο του ΚΚΕ. Στις υπώρειες του ΒΔ Βερμίου άνδρες πήραν τα όπλα αμφισβητώντας τον αλλόφωνο ολιγάριθμο κατακτητή όσο και την πολυάριθμη ελληνική εξουσία.[2]
Θεωρούμενο το χωριό Μεσόβουνο ως έδρα αναβρασμού γνώρισε τον Οκτώβριο του 1941 τη μανία του κατακτητή. 143 άρρενες κάτοικοί του εκτελέστηκαν,[3] οι οικίες τους πυρπολήθηκαν και τα γυναικόπαιδα σκορπίστηκαν στους πέντε ανέμους.[4]
Μια αιματηρή διείσδυση ανταρτών του ΕΛΑΣ Θεσσαλίας, ανάμεσά τους και συγχωριανοί μας από την Αιανή, τον Φεβρουάριο του 1943 ως την ορεινή Κλεισούρα[5] προκάλεσε την άφιξη κι εγκατάσταση στην περιοχή γερμανοντυμένων Ελλήνων εθελοντών του αντισυνταγματάρχη Γεωργίου Πούλου, αντιανταρτικού σχήματος στο οποίο εντάχθηκαν και κάτοικοι της περιοχής, άλλοι επειδή διώκονταν από τον ΕΛΑΣ, έτεροι διότι θαύμαζαν την έκλαμψη της στολής, όχι μάλλον για τον σχεδιασμό της από τον Hugo Boss,[6] αλλά για το γόητρο κάθε στολής,[7] μερικοί για να μην πεινούν κι ένιοι για να εκτονώνουν τα επιθετικά τους ένστικτα.
Πιθανότατα οι Πουλικοί πρότειναν στους Γερμανούς την πυρπόληση του οικισμού Ποντοκώμη, αν και οι δεύτεροι είχαν ήδη συλλέξει αιτίες όπως η κατοχή επαναστατικού τύπου,[8] η τροφοδοσία ενόπλων,[9] η απόκρυψη πολεμικού υλικού[10] κατά μια δε πηγή και πυροβολισμοί εναντίον τους από την πλευρά του χωριού.[11] Φονεύοντας μόνον δύο Εβραιοπούλες οι Γερμανοί πυρπόλησαν τον Σεπτέμβριο κι Οκτώβριο του 1943 ολόκληρο το χωριό.[12]
Η πλειονότητα των κατοίκων της Ποντοκώμης ήταν Καυκάσιοι και γι αυτούς πλανιόταν μια αρνητική φήμη ως προς την πολιτική τους τοποθέτηση, αλλά ποσώς ενδιέφερε τον Γερμανό. Εν αντιθέσει με τους Ιταλούς και τους Βουλγάρους είχε αυτός συνταχθεί με την ελληνική διοίκηση, χωρίς να πριμοδοτεί μειονότητες γλωσσικές, θρησκευτικές ή ιδεολογικές. Για παράδειγμα δίγλωσσοι χωρικοί (ελληνικά-σλαβικά) βορείως της Πτολεμαΐδας που είχαν συλληφθεί ως κάτοχοι όπλων τον Αύγουστο του 1941 δεν γλίτωσαν την εκτέλεση.[13]
Δίγλωσση ήταν και η κοινότητα Ερμακιάς, αλλά είχε παρόμοια μοίρα με το Μεσόβουνο τον Μάρτιο-Απρίλιο του 1944. 63 κάτοικοί της εκτελέστηκαν και οι οικίες της παραδόθηκαν στις φλόγες. Θεωρήθηκαν ορμητήρια ανταρτών του ΕΛΑΣ, ανταρτών που είχαν προηγουμένως επιτεθεί αιματηρά σε οπλισμένα αντικομουνιστικά γειτονικά χωριά. Τους Γερμανούς ενδιέφερε η ζωή των Ελλήνων μόνον αν η συνέχειά της συντελούσε στην προστασία τους κι όσοι χωρικοί είχαν οπλιστεί εναντίον των ανταρτών αποτελούσαν ένα είδος ασπίδας. Ασπίδας εύκολα διαπερατής όπως αποδείχτηκε στην πορεία.
Η Ερμακιά επλήγη κατά τις εαρινές εκκαθαριστικές επιχειρήσεις των Γερμανών, αλλά ακριβότερα τον Απρίλιο του ιδίου έτους πλήρωσε ο σχετικά γειτονικός οικισμός Πύργοι όπου κατοικούσαν εντόπιοι δίγλωσσοι κι ελληνόφωνοι πρόσφυγες. Όπως ήδη ειπώθηκε ο κατακτητής δεν έδινε ουδεμία σημασία σε ο,τιδήποτε άλλο εκτός από την ασφάλειά του και οι Πύργοι γειτνίαζαν με τη σιδηροδρομική γραμμή αποτελώντας παράλληλα έδρα ανταρτών. Άνδρες των SS και της Βέρμαχτ προχώρησαν σε φόνους κι εκτελέσεις 327 κατοίκων και πυρπολήσεις οικιών επιβοηθούμενοι από Ιταλούς, Τουρκμένους, Πουλικούς κι αντικομουνιστές οπλίτες.[14]
Η αυλαία της γερμανικής αγριότητας έκλεισε τον Αύγουστο του 1944 στο ορεινό χωριό Βλάστη, ορμητήριο κι αυτό του ΕΛΑΣ. Σε μια διπλή επιδρομή Γερμανοί κι άνδρες του ΕΕΣ έπειτα από μια αψιμαχία με τους αντάρτες προχώρησαν στην πυρά της.[15]
1277 ολικώς κατεστραμμένες οικίες και 142 μερικώς άφησαν πίσω τους οι Γερμανοί φεύγοντας από τον τόπο[16] εκτός από το αρπαγμένο ζωϊκό και οικιακό κεφάλαιο. Και 784 νεκρούς, το ¼ δηλαδή του συνόλου των 3170 νεκρών εξαιτίας των κατακτητών στη Δυτική Μακεδονία, νεκρών στη συντριπτική τους πλειονότητα αμάχων. Αν συνυπολογιστούν τριπλάσιοι τραυματίες, τα θύματα στην Εορδαία ξεπερνούν τις τρεις χιλιάδες άνδρες, γυναίκες και παιδιά -οι χιλιάδες ομηρίες δεν έχουν προσμετρηθεί.
Μια διαφορετική σκηνή είχε ανοίξει με την έλευση κι εγκατάσταση των Γερμανών στο αγροτικό υψίπεδο της Εορδαίας. Με την οδό του χρωμίου να περνά ανάμεσά της και τον πλούτο των γεωργικών της καλλιεργειών ήταν σημαντική από στρατηγικής απόψεως, γι αυτό και ήδη από την άνοιξη του 1943 επιβαρύνθηκε με γερμανοντυμένους Έλληνες και στο τέλους του ιδίου έτους με μονάδες της 4ης τεθωρακισμένης μεραρχίας Γρεναδιέρων της Αστυνομίας των SS, οι οποίες ευθύνονται επιπλέον για τα ολοκαυτώματα στην Κλεισούρα Καστοριάς και το Δίστομο Βοιωτίας.[17] Ωστόσο στο Μεσόβουνο το 1941, στην Ποντοκώμη το 1943 και στην Ερμακιά το 1944 τις σφαγές και τις λεηλασίες είχαν χρεωθεί άνδρες της Βέρμαχτ.
Δεν χρειάζονταν μόνον οι κατακτητές την Εορδαία αλλά και οι αντάρτες, πρώτον για τον ανεφοδιασμό τους σε τροφές κι έπειτα για τις επικοινωνίες τους μεταξύ των ορέων Βέρμιο, Σινιάτσικο, Καϊμάκτσαλαν και Βίτσι. Η εκμηδένιση όμως των υπολοίπων αντιστασιακών οργανώσεων και η επιδίωξη για κατάλυση του υφιστάμενου κράτους από τον ΕΛΑΣ είχαν ως αποτέλεσμα την αντίθεση σημαντικής μερίδας πολιτών, αστών και χωρικών, που έλαβαν όπλα εναντίον του. Αρχάς 1944 ο κατοχικός εμφύλιος που ήδη υπέφωσκε είχε ανάψει ολοσχερώς.
Προφανώς κι έχει υπερτονιστεί ο παράγοντας των μειονοτήτων και των αντικομουνιστών οπλιτών. Όμως στις πρώτες ουδεμία σημασία έδιναν οι Γερμανοί κι ένας λόγος ήταν η αρχαιομάθεια των διοικητών τους. Τους δε δεύτερους τους χρησιμοποιούσαν στις επιχειρήσεις τους ως κομπάρσους, οδηγούς και συλλέκτες αιγών και βοδιών. Ποιος οργανωμένος στρατός βασίζεται σε απείθαρχους, ασταθείς κι ελλιπώς εξοπλισμένους πολίτες;
Για την τρομερή δήωση της Εορδαίας σε ανθρώπους κι άψυχο υλικό φταίχτες είναι φανερά οι Γερμανοί στρατιώτες. Κατά πόσο απαλύνει τον παλαιό πόνο και τη σύγχρονη μνήμη κάθε αποζημίωση, ανεκπλήρωτη ακόμη, είναι κύριο ζητούμενο.
Μαζικές εκτελέσεις από Γερμανούς στην Εορδαία έλαβαν χώραν στα τρία εικονιζόμενα χωριά της. Μαζί μ΄ αυτά πυρπολήθηκαν και δηώθηκαν επίσης η Ποντοκώμη και η Βλάστη.
To υψίπεδο της Εορδαίας. Σημειώθηκαν οι οικισμοί που επλήγησαν μαζικά από τους Γερμανούς (εκτελέσεις, πυρπολήσεις, δηώσεις) από το 1941 έως το 1944. Λεπτομέρεια χάρτη του Σκερκέμη Λάμπρου με τίτλο «Η Δυτική Μακεδονία», που εκδόθηκε από το τυπογραφείο Γκαβανά στην Κοζάνη το 1951
[1] Thomàs Maria Joan, TUNGSTEN IN THE SECOND WORLD WAR: CHINA, JAPAN, GERMANY, THE ALLIES AND IBERIA,
https://revistas.upcomillas.es/
index.php/internationalrelations/
article/download/8235/7896 20.11.2017, σ. 80
[2] Καλλιανιώτης Αθανάσιος, Οι Πρόσφυγες στη Δυτική Μακεδονία κατά την περίοδο 1941 -1946, Διδακτορική διατριβή στο Τμήμα Ιστορίας ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2007, σ. 125 κ.ε.,
[3] Δορδανάς Στράτος Αντίποινα των γερμανικών αρχών Κατοχής στη Μακεδονία 1941 -1944, Διδακτορική διατριβή στο Τμήμα Ιστορίας, ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2002, σ. 106 κ.ε.,
[4] Παυλίδου Μιράντα, Τα στρατόπεδα συγκέντρωσης της Πτολεμαΐδας επί Γερμανικής Κατοχής περίοδος 41-44, 7.4.2019,
https://e-ptolemeos.gr/ta-stratopeda-
sygkentrosis-tis-ptolema%CE%90das
-epi-germanikis-katochis-periodos-
[5] Καλλιανιώτης Αθανάσιος, Οι αρχές της Αντίστασης στη Δυτική Μακεδονία, ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη, 2000 (πρωτεύουσα μεταπτυχιακή εργασία στο τμήμα Ιστορίας), λήμμα «Κλεισούρα»
http://blogs.sch.gr/thankall/?page_id=553
[6] Hugo Boss,
https://en.wikipedia.org/wiki/Hugo_Boss
[7] Μπρεχτ Μπέρτολτ, Το μυθιστόρημα της πεντάρας, μετ: Δ. Διβάρη, Πάπυρος, Αθήνα 1995, σ. 12,
[8] ΥΠΕΞ, Κατοχική κυβέρνηση 1943 –44, Φ2.4, ΓΕΝ, Ωμότητες γερμανικού στρατού, Συμπληρωματικαί πληροφορίαι περί των εν Επαρχία Εορδαίας γεγονότων, 28.6.43, α.π. ΕΠ 1828
[9] Αθανασιάδης Ανδρέας-Μιχαηλίδης Χρήστος, Γεννηθείς εις Καύκασον Ρωσίας, Ινφογνώμων, Αθήνα 2010, σ. 139
[10] Ληξιαρχείο Ποντοκώμης, ΛΠΘ Ηλία Πετρίδη, σ. 16
[11] Γ.Π., συνέντευξη στην Ποντοκώμη το 2001
[12] Αθανασιάδης Ανδρέας, Ιστορικά γεγονότα ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ- ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 1943, λήμμα «Άλβο»,
http://emfilios.blogspot.com/2011/03/
normal-0-false-false-false-el-x-
[13]Νομαρχία Φλωρίνης, Κατάστασις εμφαίνουσα τους εκτελεσθέντες υπό των ανταρτών, Φλώρινα 17.9.45 και Κατάστασις εμφαίνουσα τους εκτελεσθέντες υπό του εχθρού … Φλώρινα 17.10.45. Επίσης Ληξιαρχείο Φλώρινας, ΛΠΘ 120/1946
[14] Καλλιανιώτης Αθανάσιος, Τα ολοκαυτώματα Πύργων κι Ερμακιάς Εορδαίας: άνοιξη 1944
http://blogs.sch.gr/thankall/?p=1017
[15] ΥΠΕΞ, Κατοχική κυβέρνηση 1943 –44, Φ2.4, Ωμότητες γερμανικού στρατού, ΥΠΕΞ, ΥΧ Εορδαίας προς ΥΠΕΣ 16.8.44 Πτολεμαΐς, α.π.48/6/49 και Ειρηνοδικείο Εορδαίας, Εκθέσεις έτους 1944, αρ.81/28.8.44
[16]Καταστραφείσαι πόλεις και χωρία συνεπεία του πολέμου 1940 -1945, Υπουργείον Κοινωνικής Προνοίας, επιμ: Δ. Καραδήμα, Αθήναι 1946, σ. 60
[17] 4th SS Polizei Panzergrenadier Division,