Η ψυχοθεραπεύτρια Μαρίνα Βαμβακά μιλάει για το θέμα της αυτοκτονίας
Αυτοκτονία… Πράξη θάρρους ή δειλίας; Αναφαίρετο δικαίωμα του καθενός ή κάποιου είδους «δολοφονία»; Πράξη αυτογνωσίας ή άγνοιας; Μία απέλπιδα αντίδραση απέναντι στην απόγνωση και την πλήρη ματαίωση που κυριεύει την ψυχή;
Η αυτοκτονία δεν είναι εύκολα «κατανοητή» ως πράξη, ως «λύση», ως επιλογή, δεν μπορεί να «χωρέσει» έτσι απλά στο μυαλό σου. Κι όμως, στην εποχή μας έχει αυξηθεί κατά πολύ ο αριθμός των ανθρώπων που κάνουν αυτή την «επιλογή» δίνοντας τέρμα στη ζωή τους. Στην χώρα, αλλά και στην περιοχή μας, το τελευταίο διάστημα τα κρούσματα αυξήθηκαν ανησυχητικά. Τα ερωτηματικά πολλά… Τα «γιατί» το ίδιο… Προσπαθώντας λοιπόν να δώσουμε κάποιες απαντήσεις σ’ αυτά τα «γιατί», και να αγγίξουμε ένα λεπτό και ευαίσθητο θέμα του σύγχρονου ανθρώπου, μιλήσαμε με την Ψυχοθεραπεύτρια Gestalt (Bsc Ψυχολογίας) κ. Μαρίνα Βαμβακά, η οποία μας έκανε μία επιστημονική, αλλά και ανθρώπινη προσέγγιση του θέματος της αυτοκτονίας.
- Τα τελευταία χρόνια, τα κρούσματα αυτοκτονιών, τόσο στη χώρα γενικότερα, όσο και στην περιοχή μας ειδικότερα, έχουν αυξηθεί σημαντικά. Ποια τα χαρακτηριστικά ενός ατόμου που έχει τάσεις αυτοκτονίας;
Η αυτοκτονία εκφράζει συναισθήματα απόγνωσης, απελπισίας, έντονης εσωτερικής ανησυχίας, θυμού «Δεν μπορώ να συνεχίσω», «Δεν υπάρχει νόημα να ζω» και φαίνεται ως η μόνη λύση στα προβλήματα μια και καλή. Όμως αυτή η αυτο-καταστροφική συμπεριφορά, σκέψη και συναίσθημα είναι πιο περίπλοκη και συγκεχυμένη, γιατί ενώ βλέπουν την αυτοκτονία σαν λύτρωση έχουν ανάμεικτα συναισθήματα και αισθάνονται φόβο. Ίσως επιθυμούν να αποδράσουν από το πρόβλημα, να βρουν ανακούφιση παρά να πεθάνουν. Βρίσκονται σε απόλυτη σύγχυση.
Η αυτοκτονία είναι το αποτέλεσμα πολύπλοκων ψυχολογικών και κοινωνικών παραγόντων. Σε μια απότομη προσωπική κρίση, όσο το συναίσθημα της απόγνωσης κυριεύει, τόσο τα αυτοκτονικά συναισθήματα μεγαλώνουν. Επιπλέον, τα προσωπικά πιστεύω για μετά το θάνατο, όπως μια «θέση στο παράδεισο», το τίποτα, η επανασύνδεση με αγαπημένους ανθρώπους και η μετενσάρκωση φέρνουν ανακούφιση και παρηγοριά.
- Ποιοι παράγοντες οδηγούν στην αυτοκτονία;
Οι παράγοντες που οδηγούν στην αυτοκτονία είναι η απότομη αλλαγή στη ζωή του ανθρώπου, όπως μια χρόνια ασθένεια, μια απόλυση ή συνταξιοδότηση, οι οικονομικές δυσκολίες/χρέη, η απώλεια ενός στενού προσώπου ή ένας χωρισμός, η χρήση ουσιών, η χρόνια κατάθλιψη (ιδιαίτερα όταν αρχίζουν να αισθάνονται καλύτερα), καθώς επίσης και ψυχικές διαταραχές όπως σχιζοφρένεια, παράνοια, μανιο-κατάθλιψη, και ιστορικό από προηγούμενες απόπειρες. Παράλληλα, τα σημάδια κινδύνου μιας απόπειρας περιλαμβάνουν σημαντική διαφορά στη συμπεριφορά και στις καθημερινές συνήθειες, υπάρχει έντονη έκφραση αποτυχίας και πτώση των επιδόσεων, αδιαφορία, χαμηλή αυτοεκτίμηση και απομόνωση, αναφορά στο θάνατο ή σε κάποιο σχέδιο.
Μπορεί να οδηγηθεί ένας φυσιολογικός άνθρωπος στην αυτοκτονία, αλλά όχι από τη μία μέρα στην άλλη. Συνήθως, ένας άνθρωπος του οποίου ξαφνικά του τυχαίνει ένα μεγάλο πλήγμα στη ζωή του, όπως ένας σοβαρός τραυματισμός, μία σεξουαλική κακοποίηση, ο θρήνος για την απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου, η οικονομική ζημία κ.ά., λειτουργεί παρορμητικά στη σκέψη της αυτοκτονίας και δεν το κάνει πράξη.
Ο Κάφκα λέει σε κάποιο δοκίμιό του για το παράλογο: «Μια χειρονομία σαν κι αυτή (αυτοκτονία) ωριμάζει μέσα στη σιωπή της καρδιάς, με το ρυθμό που ωριμάζει ένα μεγάλο έργο. Ο ίδιος ο άνθρωπος το αγνοεί. Ένα βράδυ, κάνει την τελική χειρονομία. Μου έλεγαν για το διευθυντή κάποιας επιχείρησης που αυτοκτόνησε, πως είχε χάσει την κόρη του πριν πέντε χρόνια, πως από τότε είχε αλλάξει ριζικά και ότι αυτή η ιστορία “τον είχε φθείρει”. Δεν υπάρχει ακριβέστερη έκφραση. Το ότι αρχίζεις να σκέφτεσαι σημαίνει πως αρχίζεις να φθείρεσαι.»
Συνήθως οι αυτόχειρες χαρακτηρίζονται από έλλειψη ανοχής στις απογοητεύσεις, χαμηλή αυτοεκτίμηση, αυτοπεριφρόνηση, έντονη δυσκαμψία σκέψης και άλυτες ενδοψυχικές συγκρούσεις. Αυτοί οι παράγοντες δημιουργούν μία προδιάθεση στην αυτοκτονία.
- Σε ποιες ηλικίες εμφανίζονται συχνότερα κρούσματα αυτοκτονιών;
Το μεγαλύτερο ποσοστό αυτοκτονιών παρατηρείται κατά τη διάρκεια της εφηβείας και της τρίτης ηλικίας. Η αυτοκτονία είναι ένας σπάνιος τρόπος θανάτου για τα παιδιά. Ωστόσο είναι πολύ συχνή στους εφήβους. Το 12% του συνόλου των θανάτων σε αυτή την ηλικιακή ομάδα αποδίδεται σε αυτοκτονία. 7% με 10% των εφήβων, ηλικίας 15 με 17 ετών, κάνουν απόπειρα αυτοκτονίας τουλάχιστον μία φορά στη ζωή τους, στις Ηνωμένες Πολιτείες (Shaffer, Columbia University 1996). Στον πληθυσμό αυτό δεν συμπεριλαμβάνονται οι έφηβοι με «παρα-αυτοκτονική» συμπεριφορά πχ μηχανάκια, επικίνδυνα σπορ, άγριοι καυγάδες, βάδισμα σε γέφυρα κ.ά. Επίσης δεν συμπεριλαμβάνονται οι έφηβοι που προκαλούν επώδυνους και κατ’ επανάληψη αυτοτραυματισμούς.
- Για ποιους λόγους εμφανίζονται συχνά ‘επιρρεπείς’ σε αυτοκτονικές σκέψεις και τάσεις οι έφηβοι; Τι είναι αυτό που δημιουργεί τέτοια έντονη αίσθηση ματαίωσης σε έναν τόσο νέο άνθρωπο που μόλις αρχίζει τη ζωή του;
Οι κυριότερες αιτίες αυτοκτονιών που αναφέρονται σε αυτές τις ηλικίες είναι: η απομόνωση, οι δυσλειτουργίες στην οικογένεια, το αίσθημα ότι κανείς δεν τους καταλαβαίνει, θέματα που αφορούν την σεξουαλικότητα. Η αυτοκτονία των παιδιών και των εφήβων έχει εξελιχθεί σε μείζον πρόβλημα, τόσο στην Ελλάδα, όσο και στο εξωτερικό. Ο πιο αποτελεσματικός τρόπος αντιμετώπισης του προβλήματος είναι η πρόληψη. Τα περισσότερα παιδιά και οι έφηβοι παρακολουθούν το σχολείο. Κατ’ επέκταση το σχολείο μπορεί να αποτελέσει ιδανικό τόπο υλοποίησης προληπτικών δράσεων.
Η εφηβεία είναι μέρος της φυσιολογικής αναπτυξιακής διαδικασίας και περιλαμβάνει την περίοδο μεταξύ της παιδικής ηλικίας και της ενήλικης ζωής. Κατά τη διάρκεια της εφηβείας συντελείται μια ψυχοδιανοητική διεργασία μέσα από την οποία ο έφηβος αποκτά προσωπική οντότητα και γίνεται κύριος του εαυτού του. Ταυτόχρονα αυτή την περίοδο γίνεται και μια προσπάθεια απόκτησης μιας σταθερής ταυτότητας ως προς το φύλλο και τη σεξουαλικότητα. Η εικόνα που έχει σχηματίσει ο καθένας για το σώμα του έχει τις ρίζες της στις πιο πρώιμες εμπειρίες, από την επαφή με τη μητέρα και τον πατέρα του, αλλά και με τα πρόσωπα του κοντινού και άμεσου περιβάλλοντός του. Μέσα από τις πρώιμες αυτές εμπειρίες το παιδί θα θεωρήσει το σώμα του ως κάτι το αξιαγάπητο, επαρκές ή μισητό. Κατά την περίοδο της εφηβείας, αυτές οι σχέσεις και η εικόνα του σώματός του αποτελούν αντικείμενο επαναδιαπραγμάτευσης, στο πλαίσιο της λειτουργίας πια ενός ώριμου σώματος, το οποίο είναι ικανό για σεξουαλική επαφή και τεκνοποιία, αλλά συγχρόνως διαθέτει και νέες δυνατότητες για εκδήλωση βίας, είτε αυτοκαταστροφικής είτε ετεροκαταστροφικής. Όλη αυτή η διαδικασία χαρακτηρίζεται από μια ρευστότητα, από αλλαγές, από προόδους και υποτροπές. Όταν ο έφηβος αδυνατεί να επιτελέσει τα παραπάνω εξελικτικά επιτεύγματα, όταν αισθάνεται ότι δεν είναι σε θέση να αναλάβει έναν ώριμο ρόλο, αλλά ούτε είναι δυνατό να επιστρέψει στην παιδική ηλικία, τότε επικρατεί ένα εσωτερικό αίσθημα αδιεξόδου. Και όταν η ρευστή αυτή κατάσταση δεν είναι πλέον ανεκτή, τότε μιλάμε για ψυχική κατάρρευση και κλονισμό της διαδικασίας της εφηβείας. Η αυτοκτονία δεν είναι μια τυχαία και χωρίς νόημα πράξη. Είναι η έξοδος από ένα πρόβλημα ή μια κρίση που προκαλεί έντονο ψυχικό πόνο. Η αυτοκτονία συνδέεται με αισθήματα απελπισίας και ματαίωσης, με αίσθηση του αβοήθητου ή της μη εκπλήρωσης αναγκών και με αμφιθυμικές συγκρούσεις μεταξύ επιβίωσης και ανυπόφορου άγχους, με περιορισμό των επιλογών και μια ανάγκη για δραπέτευση.
Υπάρχει μια τεράστια παρανόηση στη σημερινή εποχή: ότι πρέπει να αποφεύγουμε τον πόνο. Μεγαλώνουμε έτσι και δεν είμαστε προετοιμασμένοι γι’ αυτόν. Ο πόνος είναι δάσκαλος που μπορεί να μας δείξει τον δρόμο. Ο πόνος του σώματος μας ειδοποιεί ότι κάτι δεν λειτουργεί καλά και ο πόνος εσωτερικά μας ειδοποιεί ότι πήραμε λάθος δρόμο και χρειάζεται να τον διορθώσουμε.
- Ποιοι άλλοι παράγοντες συμβάλλουν στην ανάπτυξη αυτοκτονικών τάσεων στην εφηβεία;
Παράγοντες που συμβάλουν στον αυτοκτονικό ιδεασμό στην εφηβεία είναι:
Σχολικός εκφοβισμός
Και ο δράστης και το θύμα του εκφοβισμού είναι σε μεγαλύτερο κίνδυνο για αυτοκτονία σε σχέση με τους συνομηλίκους τους. Ο εκφοβισμός, και ειδικά ο χρόνιος, έχει μακροπρόθεσμες συνέπειες στην ψυχική υγεία που μπορεί να παραμείνει στην ενήλικη.
Διαταραχές διάθεσης
Οι διαταραχές της διάθεσης συμβάλλουν στην ολοκλήρωση και την επιτυχία μιας αυτοκτονίας και για τα δύο φύλα. Η διπολική διαταραχή καθώς και η κατάθλιψη είναι καταστάσεις που χρειάζονται ιδιαίτερη προσοχή.
Θύματα της ηλεκτρονικής παρενόχλησης
Τα θύματα ηλεκτρονικής παρενόχλησης είναι επίσης σε κίνδυνο για κατάθλιψη.
Οικογενειακό περιβάλλον
Η οικογένεια, συμπεριλαμβανομένης της κακοποίησης των παιδιών, της ενδοοικογενειακής βίας, και της γονικής κατάθλιψης, ένα κλίμα που χαρακτηρίζεται από σύγκρουση και την έλλειψη συνεκτικής και αποτελεσματικής πειθαρχίας, συμβάλλουν στη δημιουργία σκέψεων για αυτοκτονία.
Προσωπικά χαρακτηριστικά που επηρεάζουν είναι:
προβλήματα εσωτερίκευσης (συμπεριλαμβανομένης της απόσυρσης και το άγχος / κατάθλιψη)
Χαμηλή αυτοεκτίμηση
Χαμηλή αυτοπεποίθηση
Επιθετικότητα στην πρώιμη παιδική ηλικία (η οποία μπορεί να οδηγήσει σε απόρριψη από τους συμμαθητές και την κοινωνική απομόνωση).
Η συνύπαρξη κάποιας άλλης ψυχικής διαταραχής
- Συχνά ακούμε για αυτοκτονίες κατά την περίοδο των πανελλαδικών εξετάσεων. Πώς το ερμηνεύετε αυτό; Οφείλονται αποκλειστικά στην αποτυχία των πανελλαδικών ή προϋπάρχει κάποιο άλλο ψυχικό πρόβλημα;
Τα αίτια που χτίζουν μια προ-αυτοκτονική ευαλωτότητα σχετίζονται με προβλήματα στην οικογενειακή και τη διαπροσωπική ζωή που μοιάζουν δισεπίλυτα για τον έφηβο, με ανεξέλεγκτο άγχος, κατακλυσμιαίο φόβο αποτυχίας, ισχυρές και «αδιέξοδες» πεποιθήσεις (π.χ. «γιατί να ζεις;», «Η ελπίδα είναι χαμένη»), αίσθηση ανημποριάς, απόγνωσης και αδυναμία προβολής του εαυτού στο μέλλον.
Σε ορισμένες περιπτώσεις η πράξη της αυτοκτονίας αποτελεί μια ασυνείδητη επιδίωξη αυτοτιμωρίας ή εκδίκησης ενός «άδικου» περίγυρου.
Οι ημέρες των Πανελληνίων εξετάσεων και η περίοδος αναμονής και γνωστοποίησης των αποτελεσμάτων που έπεται του απαιτητικού σχολικού έτους της Γ’ Λυκείου, μπορούν να επιφέρουν υψηλό στρες στους έφηβους μαθητές. Παρόλο που το ήπιο άγχος βοηθά στην επίτευξη στόχων, τα υψηλά επίπεδα άγχους μπορεί να έχουν σημαντικές επιπτώσεις στην ψυχική υγεία καθώς και στη δυνατότητα των εφήβων να αποκτήσουν εκείνες τις δεξιότητες που θα τους επιτρέψουν να διαχειριστούν υγιώς στρεσογόνα γεγονότα στη ζωής τους. Το στρες της απόδοσης αλληλεπιδρά και με άλλους παράγοντες όπως είναι η στάση των γονιών και το γενικότερο κλίμα μέσα στην οικογένεια, η προσωπικότητα του εφήβου και η όποια προϋπάρχουσα ευαλωτότητα, προηγούμενες εμπειρίες, η αυτοεικόνα του, η ύψιστη σημασία που αποδίδεται στις πανελλήνιες εξετάσεις από το εκπαιδευτικό μας σύστημα και από το ευρύτερο κοινωνικοοικονομικό πλαίσιο καθώς και οι προσδοκίες τόσο από τον ίδιο για τον εαυτό του όσο και τις οικογένειάς του. Έχω προσδοκίες σημαίνει ότι θεωρώ το ποθούμενο αναπόφευκτο. Όταν, λοιπόν, αυτό δεν συμβαίνει η απογοήτευση είναι τεράστια. Ο συνδυασμός των ανωτέρω παραγόντων μπορεί να κινητοποιήσει σε ήδη ευάλωτους εφήβους ακραίες αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές όπως είναι οι απόπειρες αυτοκτονίας.
- Ποιοι οι λόγοι που παρουσιάζουν τάσεις αυτοκτονίας οι άνθρωποι της μέσης ηλικίας;
Τα υψηλότερα ποσοστά αυτοκτονιών συμβαίνουν μεταξύ των ατόμων ηλικίας 65 ετών και άνω. Ένας παράγοντας που συμβάλλει είναι η κατάθλιψη στους ηλικιωμένους που συχνά είναι αδιάγνωστη και χωρίς θεραπεία.
Άλλοι παράγοντες κινδύνου για αυτοκτονία σε ηλικιωμένους περιλαμβάνουν:
- Πρόσφατος θάνατος ενός αγαπημένου προσώπου
- Σωματική ασθένεια, αναπηρία ή χρόνιος πόνος
- Η απομόνωση και η μοναξιά
- Σημαντικές αλλαγές στη ζωή, όπως είναι η συνταξιοδότηση
- Η απώλεια της ανεξαρτησίας
- Η απώλεια της αίσθησης του σκοπού
- Πόσο καθοριστικό ρόλο παίζει η οικονομική κρίση στην αύξηση του αριθμού των αυτοκτονιών στην εποχή μας;
Δυστυχώς τα τελευταία χρόνια υπάρχει αύξηση των αυτοκτονιών και στη μέση ηλικία μεταξύ των 45-55 κυρίως λόγω οικονομικής κρίσης. Η φτώχεια αναπόφευκτα οδηγεί σε ψυχικές διαταραχές και ακολούθως κάποιες φορές στην αυτοκτονία. Ιστορικά αν το πάρουμε, κάθε οικονομική κρίση συνοδεύεται από αύξηση των ατόμων που δίνουν τέρμα στη ζωή τους.
Η χώρα μας κατατάσσεται στην πρώτη θέση της λίστας με τις ευρωπαϊκές χώρες, που παρουσιάζουν αύξηση των αυτοκτονιών. Ειδικότερα, μόνο το πρώτο πεντάμηνο του 2011 καταγράφεται ποσοστό αύξηση που αγγίζει το 40%.
Η κρίση μπορεί είτε να επιδεινώσει μια προϋπάρχουσα ψυχική διαταραχή είτε να την δημιουργήσει. Η κρίση πάντα είχε τα πρωτεία στις ψυχικές παθήσεις κι ένα παραπάνω στην κατάθλιψη, που μέσα στα πλαίσια μιας κατάθλιψης είναι και ο αυτοκτονικός ιδεασμός και οι απόπειρες αυτοκτονίας. Τρεις είναι οι παράγοντες που οδηγούν σ’ αυτή την κατάσταση:
Πρώτον το έλλειμμα αξιοπρέπειας που υφίσταται κάποιος που μένει χωρίς δουλειά ή καταστρέφεται οικονομικά, δεύτερον το αίσθημα ασφάλειας που πλήττεται και τρίτον το χαμηλότερο εισόδημα. Αυτοί οι τρεις επηρεάζουν άμεσα την ψυχική κατάσταση του οποιουδήποτε συνανθρώπου μας και του δημιουργούν όλες τις προϋποθέσεις να κινηθεί παρορμητικά μέσα σε ένα τέτοιο περιβάλλον.
Τα παραπάνω αν τα συνδυάσουμε με μια χρόνια παθητικότητα, δηλαδή ένα αίσθημα του ατόμου ότι δεν μπορεί να ζει σε μια κατάσταση ψευδαισθήσεων και ψεύτικης ευδαιμονίας και ότι δεν είναι ενεργός πολίτης, μπορεί να οδηγήσουν σε τέτοιες ενέργειες.
- Περισσότερες απόπειρες αυτοκτονίας γίνονται από άντρες ή από γυναίκες;
Σύμφωνα με τα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ τα τελευταία χρόνια τα ποσοστά αυτοκτονιών στους άντρες και τις γυναίκες έχουν ως εξής:
Το 2007 καταγράφηκαν 328 αυτοκτονίες (268 άνδρες και 60 γυναίκες)
Το 2008 καταγράφηκαν 373 αυτοκτονίες (268 άντρες και 65 γυναίκες)
Το 2009 καταγράφηκαν 391 αυτοκτονίες (333 άντρες και 58 γυναίκες)
Το 2010 καταγράφηκαν 377 αυτοκτονίες (336 άντρες και 41 γυναίκες) και
Το 2011 καταγράφηκαν 477 αυτοκτονίες (393 άντρες και 84 γυναίκες).
Συνήθως, οι γυναίκες έχουν την πλειοψηφία στις απόπειρες και οι άνδρες στους θανάτους. Ο άντρας αντιμετωπίζει το πρόβλημα πιο βίαια (όπλα ή πτώση από μεγάλο ύψος). Αν αποφασίσει να αυτοκτονήσει, θα το κάνει. Στις γυναίκες παρατηρούνται οι περισσότερες απόπειρες αυτοκτονίας, όπου γίνονται με χάπια. Αυτό συμβαίνει, διότι ουσιαστικά δεν θέλουν να δώσουν τέλος στη ζωή τους, θέλουν απλώς να βοηθηθούν από το περιβάλλον τους.
- Η αυτοκτονία εξηγείται και «βιολογικά» ή έχει να κάνει μόνο με ψυχολογικούς παράγοντες;
Δεν υπάρχει καμία γνωστή υποκείμενη παθοφυσιολογία είτε για την αυτοκτονία είτε για την κατάθλιψη. Ωστόσο θεωρείται ότι προκύπτει από την αλληλεπίδραση συμπεριφοριστικών, κοινωνικών, περιβαλλοντικών και ψυχιατρικών παραγόντων.
Τα χαμηλά επίπεδα του εγκεφαλικής προέλευσης νευροτροφικού παράγοντα (BDNF) συνδέονται άμεσα τόσο με την αυτοκτονία όσο και συνδέονται έμμεσα μέσω του ρόλου του στη μείζονα κατάθλιψη, διαταραχή μετατραυματικής καταπόνησης, σχιζοφρένεια και ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή. Η Μετά θάνατον μελέτες έδειξαν μειωμένα επίπεδα BDNF στον ιππόκαμπο και τον προμετωπιαίο φλοιό, σε άτομα με ή χωρίς ψυχολογικές καταστάσεις. Η Σεροτονίνη, ένας εγκεφαλικός νευροδιαβιβαστής, πιστεύεται ότι είναι χαμηλή σε όσους αυτοκτονούν. Άμεσα στοιχεία ωστόσο είναι δύσκολο να συλλεχθούν. Η Επιγενετική, η μελέτη των αλλαγών στη γενετική έκφραση σε απάντηση των περιβαλλοντικών παραγόντων που δεν αλλοιώνουν το υποκείμενο DNA, επίσης θεωρείται ότι παίζει ρόλο στον καθορισμό του κινδύνου αυτοκτονίας.
Στους παράγοντες που αυξάνουν την πιθανότητα για αυτοκτονία περιλαμβάνονται οι ψυχιατρικές διαταραχές, η κατάχρηση φαρμάκων, οι ψυχολογικές καταστάσεις, οι πολιτιστικές, οικογενειακές και κοινωνικές καταστάσεις, και η γενετική προδιάθεση. Η ψυχική ασθένεια και η χρήση παράνομων ουσιών συχνά συνυπάρχουν. Η γενετική προδιάθεση φαίνεται να αντιπροσωπεύει ποσοστό 38% με 55% των αυτοκτονικών συμπεριφορών.
- Γενικότερα, ο άνθρωπος που κάνει απόπειρα αυτοκτονίας, πάσχει πάντοτε από κάποια χρόνια ψυχική ασθένεια, ή οι τάσεις αυτοκτονίας μπορούν να εμφανιστούν και σε ένα άτομο που στην μέχρι τότε πορεία της ζωής του ήταν ψυχικά υγιές;
Η κλασική τυπολογία της αυτοκτονίας έγινε από τον Γάλλο κοινωνιολόγο Emile Durkheim, ο οποίος καθόρισε τρεις συγκεκριμένους τύπους. Πρώτον «την αλτρουιστική», όπου το άτομο στην προσπάθειά του να διασώσει κάποιον ή κάποιους συγγενείς, φίλους, γνωστούς ή ακόμη και εντελώς άγνωστους συνανθρώπους του από άμεσο κίνδυνο «θυσιάζει» την προσωπική του ύπαρξη, δεύτερον, «την εγωιστική», όπου το άτομο τερματίζει τη ζωή του για καθαρά προσωπικούς του λόγους όντας εντελώς αποστασιοποιημένο από τον πόνο και την οδύνη που αυτή του η πράξη μπορεί να προκαλέσει σε συγγενικά πρόσωπα και φίλους και τρίτον «την ανομική», όπου το άτομο προτιμά να διακόψει αμετάκλητα τη συνέχιση της υπαρξιακής του οντότητας ακριβώς επειδή κάποιες φυσικές καταστροφές (σεισμοί, πλημμύρες ή πόλεμοι), ή ακόμη και η ραγδαία κοινωνική αλλαγή που υφίσταται το σύστημα στο οποίο ζει μετουσιώνει τα γνωστά του πρότυπα διαπροσωπικών σχέσεων, αλλάζουν τα νοήματα και οι αξίες της ζωής και επικρατεί «κοινωνική ανομία», την οποία το άτομο την αισθάνεται ως μείωση της ικανότητάς του να ζήσει και να λειτουργήσει όπως ήξερε.
Το άτομο που αποπειράται να αυτοκτονήσει, άσχετα εάν το κατορθώνει ή όχι σε τελική ανάλυση, πιστεύει ότι βρίσκεται αντιμέτωπο με δυο μόνο επιλογές, δηλαδή να συνεχίσει την υπαρξιακή του πορεία, όπως έχει ή να την αναστείλει τελεσίδικα.
Συνήθως τα αίτια που οδηγούν στην αυτοκτονία είναι:
1) Χρόνια επώδυνη μοναξιά και νευρωσική κατάθλιψη ή μελαγχολία. Το άτομο χωρίς βοήθεια από τον ειδικευμένο ψυχολόγο ή χωρίς φαρμακευτική αγωγή που θα του προσφέρει ο νευρολόγος – ψυχίατρος (σε συνδυασμό πάντοτε με την ψυχοθεραπευτική υποστήριξη), δεν βλέπει πλέον τον λόγο να δώσει συνέχεια στην άδεια του υπαρξιακή οντότητα.
2) Το άτομο διακατέχεται από υποκειμενικό, ακατανίκητο συναίσθημα “ντροπής” ή και από υπερβολικό «φόβο», ότι θα τιμωρηθεί επειδή απέτυχε σε κάποιες σημαντικές του επιδιώξεις ή σε στόχους που είχε θέσει.
3) Υπάρχουν έντονα συναισθήματα «ενοχών», για πράξεις που το άτομο ποτέ δεν εκμυστηρεύθηκε σε οικείους του ή σε κάποιον φίλο του, σε κάποιον ιερέα ή σε κάποιον ψυχολόγο, ψυχοθεραπευτή.
4) Το άτομο διακατέχεται από την αδήριτη ανάγκη της φυγής από ένα περιβάλλον που αντιλαμβάνεται ως καταπιεστικό, ή από πρόσωπα που καθημερινά το πληγώνουν και έτσι η πραγματικά οδυνηρή «φυγή με την αυτοκτονία» αποτελεί πράξη επιβολής συναισθηματικής «τιμωρίας» σε κάποιον ή κάποιους από τους οποίους το άτομο θέλει να φύγει.
- Ποια τα ‘σημάδια’ της αυτοκτονίας; Πώς μπορούν οι άνθρωποι του κοντινού περιβάλλοντος να αντιληφθούν τον υπαρκτό κίνδυνο;
Σχεδόν ο καθένας που διαπράττει ή αποπειράται αυτοκτονία έχει δώσει κάποια ένδειξη ή προειδοποίηση. Δηλώσεις όπως «Θα το μετανιώσετε όταν θα είμαι νεκρός», «δεν μπορώ να δω καμία διέξοδο», «θα φύγω, δεν μπορώ να είμαι πια εδώ» – δεν έχει σημασία πόσο επιπόλαια ή χαριτολογώντας λέγονται, μπορεί να υποδηλώνουν σοβαρό αυτοκτονικό ιδεασμό. Οποιαδήποτε αναφορά αυτοκτονίας ή αυτοκαταστροφικής συμπεριφοράς πρέπει να αντιμετωπίζεται σοβαρά. Δεν είναι μόνο ένα προειδοποιητικό σημάδι ότι το άτομο σκέφτεται την αυτοκτονία – είναι και μια κραυγή για βοήθεια.
Όταν κάποιος κάνει αναφορές ή έχει μερικές σκέψεις αυτοκτονίας, χωρίς κανένα σχέδιο αυτοκτονίας και δεν εκφράζει πρόθεση να αυτοκτονήσει, τότε θα λέγαμε ότι το επίπεδο κινδύνου αυτοκτονίας είναι χαμηλό. Όσο οι σκέψεις αυτοκτονίας γίνονται συχνότερες και το σχέδιο αυτοκτονίας πιο σαφές και θανατηφόρο και εκφράζεται η διάθεση για αυτοκτονία τόσο το επίπεδο κινδύνου είναι υψηλότερο.
Προειδοποιητικά σημάδια αυτοκτονίας
Κάθε συζήτηση για την αυτοκτονία, θάνατο, ή αυτοτραυματισμό, όπως «μακάρι να μην είχα γεννηθεί», «αν σε ξαναδώ…», και «θα ήθελα να ήμουν νεκρός».
Αναζητώντας πρόσβαση σε όπλα, χάπια, μαχαίρια ή άλλα αντικείμενα που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν σε μια απόπειρα αυτοκτονίας.
Ασυνήθιστη ενασχόληση με το θάνατο, ή με τι βία. Γράφοντας πχ. ποιήματα και ιστορίες σχετικά με το θάνατο.
Αισθήματα απελπισίας, απόγνωσης και εγκλωβισμού (πχ. «δεν υπάρχει κανένας τρόπος να βγω από αυτό που μου συμβαίνει»). Πεποίθηση ότι τα πράγματα δεν θα γίνουν καλύτερα. Μιλά για το θάνατο ή την αυτοκτονία.
Χάνει το ενδιαφέρον του για δραστηριότητες που πριν τον ευχαριστούσαν, πέφτει η απόδοσή του στη δουλειά, το σχολείο και αλλάζει η συμπεριφορά του (γίνεται απαισιόδοξος, ευερέθιστος, απαθής ή εμφανίζει οποιαδήποτε ξαφνική αλλαγή στη συμπεριφορά).
Αισθήματα αναξιότητας, ενοχής, ντροπής και μίσος για τον εαυτό. Αίσθημα σαν είναι βάρος και για τους άλλους («όλοι θα είναι καλύτερα χωρίς εμένα»).
Κάνοντας διαθήκη. Προβαίνοντας σε δωρεές περιουσιακών στοιχείων, γραφειοκρατικές ρυθμίσεις για τα μέλη της οικογένειας.
Αλλάζουν οι διατροφικές συνήθειες και οι συνήθειες του ύπνου (είτε αυξημένη όρεξη για φαγητό είτε το αντίθετο, αϋπνία ή υπνηλία).
Ασυνήθιστες ή απρόσμενες επισκέψεις ή προσκλήσεις προς την οικογένεια και τους φίλους. Αποχαιρετώντας τους ανθρώπους σαν μην πρόκειται να ξαναδεί.
Αποσύρεται από τους φίλους και την οικογένεια. Αύξηση της κοινωνικής απομόνωσης. Έντονη επιθυμία για απομόνωση.
Αυξημένη χρήση αλκοόλ ή ναρκωτικών, απερίσκεπτη οδήγηση, χαοτικό σεξ. Έκθεση σε περιττούς κινδύνους σαν «επιθυμία θανάτου».
Μια ξαφνική αίσθηση ηρεμίας και ευτυχίας, μετά από περίοδο έντονης κατάθλιψης μπορεί να σημαίνει ότι το άτομο έχει πάρει απόφαση να αυτοκτονήσει.
Κάποιος που σκέφτεται να αυτοκτονήσει συνήθως εμφανίζει ένα ή περισσότερα από αυτά τα σημάδια στη συμπεριφορά του. Σε περίπτωση που παρατηρήσουμε αυτά τα σημάδια στη συμπεριφορά ενός δικού μας ανθρώπου πρέπει να απευθυνθούμε το συντομότερο δυνατό σε κάποιον ειδικό (ψυχολόγο ή ψυχίατρο). Ωστόσο, αξίζει να αναφερθεί ότι τα σημάδια αυτά δεν εμφανίζονται σε κάθε άνθρωπο που σκέφτεται να κάνει κακό στον εαυτό του. Είναι πιθανό ένας άνθρωπος να σκέφτεται να αυτοκτονήσει χωρίς να αλλάξει η συμπεριφορά του.
-Μπορεί το οικογενειακό περιβάλλον να βοηθήσει πραγματικά έναν άνθρωπο που έχει –ή υπάρχει η υποψία ότι έχει- τάσεις αυτοκτονίας, και με ποιον τρόπο;
Όταν αντιλαμβανόμαστε ότι ένα άτομο του οικογενειακού, φιλικού περιβάλλοντός μας έχει τάσεις αυτοκτονίας είναι σημαντικό να ζητήσουμε επαγγελματική βοήθεια. Υπάρχει μια γραμμή κρίσης για συμβουλές και παραπομπές (το τηλέφωνο είναι 1018). Να ενθαρρύνουμε το άτομο να δει έναν επαγγελματία ψυχικής υγείας και να το βοηθήσουμε στην αναζήτηση.
Εκτός όμως από τη βοήθεια που μπορεί να προσφέρει ο ειδικός μπορεί ο καθένας να κάνει πράγματα για να διευκολύνει την κατάσταση και να βοηθήσει το αγαπημένο του πρόσωπο. Για να γίνει αυτό πρέπει:
Να είμαστε δίπλα του. Είναι σημαντικό να αντιληφθεί ότι δεν χρειάζεται να είναι μόνος/η σ’ αυτό που του συμβαίνει.
Να ακούμε. Να επιτρέψουμε το αυτοκτονικό άτομο να ξεφορτώσει την απελπισία του, και να εκτονώσει το θυμό του. Δεν έχει σημασία πόσο αρνητικό περιεχόμενο φαίνεται να έχει η συνομιλία – το γεγονός ότι υπάρχει είναι ένα θετικό σημάδι.
Να παραμείνουμε ήρεμοι, μη επικριτικοί, και γεμάτοι αποδοχή στα λεχθέντα, όσο και αν μας σοκάρουν. Κάνει το σωστό πράγμα μιλώντας για τα συναισθήματα του/της.
Προσφορά ελπίδας. Βεβαιώνουμε το άτομο ότι η βοήθεια είναι διαθέσιμη και ότι ο αυτοκτονικός ιδεασμός είναι προσωρινός. Δίνουμε στο άτομο να καταλάβει ότι η ζωή του είναι σημαντική για μας.
Εάν το πρόσωπο λέει τα πράγματα όπως, «είμαι τόσο πιεσμένος/η, δεν μπορώ να συνεχίσω», να ρωτήσουμε άφοβα: «έχεις σκέψεις αυτοκτονίας;» Μια τέτοια συζήτηση θα παράσχει τη διαβεβαίωση ότι κάποιος νοιάζεται. Θα καταλάβει ότι ενδιαφερόμαστε και παίρνουμε στα σοβαρά αυτά που λέει, ώστε να μοιραστεί τον πόνο του μαζί μας.
Ερωτήσεις που πρέπει να κάνουμε:
Αισθάνεσαι τόσο άσχημα που σκέφτεσαι την αυτοκτονία; Αν η απάντηση είναι ναι:
Έχεις σκεφτεί πώς θα το κάνεις; Αν η απάντηση είναι ναι:
Έχεις ότι χρειάζεσαι για να το κάνεις; Αν η απάντηση είναι ναι:
Έχεις σκεφτεί πότε θα το κάνεις;
Πρέπει να μάθουμε όσο το δυνατόν περισσότερα για το τι σκέπτεται. Όσο περισσότερο έχει προγραμματίσει τις πράξεις του τόσο μεγαλύτερο κίνδυνο διατρέχει.
Δεν πρέπει:
Να λέμε πράγματα όπως: «Έχεις τόσα πολλά για να ζήσεις ακόμα», «η αυτοκτονία σου θα βλάψει την οικογένειά σου», ή «Κοιτάξτε τη φωτεινή πλευρά της ζωής». Τίποτα από όλα αυτά δεν έχει νόημα για έναν αυτοκτονικό.
Να κάνουμε διάλεξη για την αξία της ζωής, ή να πούμε ότι η αυτοκτονία είναι λάθος.
Να ορκιστούμε εχεμύθεια. Όταν μια ζωή είναι σε κίνδυνο ίσως χρειάζεται να μιλήσουμε με έναν επαγγελματία ψυχικής υγείας ή με κάποιο μέλος της οικογένειας που μπορεί να βοηθήσει.
Να προσφέρουμε τρόπους για να διορθώσουμε τα προβλήματά του, ή να δώσουμε συμβουλές. Το θέμα δεν είναι πόσο σοβαρό είναι το πρόβλημα του, αλλά πόσο άσχημα αυτό τον πληγώνει.
Να κατηγορούμε τον εαυτό μας. Δεν μπορούμε να «διορθώσουμε» την κατάθλιψη κάποιου. Η ευτυχία του αγαπημένου μας προσώπου, ή η έλλειψη της δεν είναι δική μας ευθύνη.
- Ένας άνθρωπος που έφτασε στο σημείο να κάνει απόπειρα αυτοκτονίας, μπορεί να θεραπευτεί εντελώς;
Όπως είπαμε ο άνθρωπος που έχει αυτοκτονικό ιδεασμό έχει την αίσθηση ότι βρίσκεται σε αδιέξοδο. Κυριαρχεί η έλλειψη ελπίδας και η απομάκρυνση αισθημάτων αγάπης και φροντίδας για τον εαυτό του. Οι ιδιότητες όμως αυτές δεν χάθηκαν. Πρέπει να τις ξαναβρούμε και να τις αναζωπυρώσουμε. Αρκετοί από αυτούς αποκρούουν απεγνωσμένα κάθε προοπτική ελπίδας. Η ελπίδα εμπεριέχει την πιθανότητα αποτυχίας και την απογοήτευση. Κι όμως, όντως ελπίζουν. Αυτό που μας καλούν να κάνουμε ως κοινωνία ή ως θεραπευτές είναι να διατηρήσουμε για λογαριασμό τους αυτή την ελπίδα, ακόμα και αν επιμένουν ότι είναι μηδαμινή. Αυτό που επιχειρούμε θεραπευτικά είναι να τους καταστήσουμε ικανούς να αναγνωρίσουν αυτή την ελπίδα και πάλι ως δική τους. Σε βαριές περιπτώσεις, όπως η εγκατεστημένη ψύχωση όπου κυριαρχούν ψευδαισθήσεις και παραληρηματικές ιδέες, όπως για παράδειγμα να ακούνε φωνές που τους παροτρύνουν να αυτοκτονήσουν, ή στη βαριά κατάθλιψη, οι τρόποι αποφυγής της απόπειρας είναι ελάχιστοι αν δεν αρχίσει η διαδικασία θεραπείας.
Η κατάθλιψη, η έλλειψη νοήματος καθώς και η αίσθηση του ότι κάποιος είναι αβοήθητος είναι πράγματα που μπορούν να δουλευτούν μέσα στη θεραπεία. Αυτοί που ζητούν και λαμβάνουν βοήθεια και σωστή στήριξη έχουν μειωμένες ή μηδαμινές πιθανότητες να επαναλάβουν κάποια απόπειρα. Είναι σημαντικό να συνειδητοποιήσουμε ότι υπάρχει και θεραπεία και λύση αρκεί να την αναζητήσουμε. Είναι σημαντικό να ανακαλύψουμε ότι είμαστε κύριοι της τύχης μας. Είναι στο χέρι μας να κάνουμε τη διαφορά. Αν κατανοήσουμε αυτό θα προλάβουμε πολλά δεινά σε προσωπικό και συλλογικό επίπεδο.
- Τι μήνυμα θα θέλατε να στείλετε για το θέμα της αυτοκτονίας στους αναγνώστες;
Θα ήθελα να αφιερώσω σε όλους μας αυτό που είπε η μητέρα Τερέζα για τη ζωή, όταν ήταν στην Καλκούτα:
Η ζωή είναι μια ευκαιρία, εκμεταλλεύσου τη.
Η ζωή είναι ομορφιά, θαύμασέ τη.
Η ζωή είναι γλυκιά, γεύσου τη
Η ζωή είναι ένα όνειρο, κάντο πραγματικότητα.
Η ζωή είναι μια πρόκληση, αντιμετώπισέ τη.
Η ζωή είναι δέσμευση, τήρησέ τη.
Η ζωή είναι ένα παιχνίδι, απόλαυσέ το
Η ζωή είναι ακριβή, πρόσεχέ τη
Η ζωή είναι πλούτος, φύλαξέ τη
Η ζωή είναι μυστήριο, αποκάλυψέ το
Η ζωή είναι υπόσχεση, πραγματοποίησέ τη
Η ζωή είναι θλίψη, άντεξέ τη
Η ζωή είναι ένας ύμνος, τραγούδησέ τον
Η ζωή είναι ένας αγώνας, δέξου τον
Η ζωή είναι μια τραγωδία, ξεπέρασέ τη
Η ζωή είναι πολύτιμη, μην την χαλάσεις ποτέ.
Γιατί η ζωή είναι η ζωή, ζήσε τη.
Πηγή: ΘΑΡΡΟΣ (συνέντευξη στη δημοσιογράφο Δήμητρα Καραγιάννη)
ΣΗΜ.: Η κ. Μαρίνα Βαμβακά είναι σύζυγος του φίλου Βασίλη Τσιόκανου από το Λιβαδερό, τυπογράφου-συνεργάτη στην έκδοση της εφημερίδας "Εν Μικροβάλτω..."