Φτιλιά: ένας αρχαίος, μεσαιωνικός και νεότερος οικισμός της Αιανής [Μέρος Α΄]
Η ΝΔΔ άποψη της τοποθεσίας Φτιλιά από τις βόρειες υπώρειες της Μπαξιόραχης. Πίσω από το παριστάμενο ναό της Αγίας Μαρίνας, στο οργωμένο χωράφι, η θέση του ομώνυμου οικισμού. Επάνω αριστερά στο βάθος η Σιβρί Τεπέ (Σουλβερή Κορυφή) των Λευκάρων και δεξιά τα νεφοσκεπή Πιέρια όρη.
Κάτω από οργώματα και χαμηλή βλάστηση, αδιόρατος στα μάτια των περαστικών αλλά οικείος σε ηλικιωμένους κατοίκους των περίγυρων χωριών,[1] οι οποίοι έρχονταν σε άμεση επαφή με την ύπαιθρο βόσκοντας στη νεότητά τους ζώα, καλλιεργώντας τη γη ή ανταλλάσσοντας εμπειρίες σε πεζούλια ναών, πλατείες και καφενεία πριν εμφανιστεί ο ακουστικός μονόδρομος της τηλεόρασης, είναι ο αφανισμένος οικισμός Φτιλιά, πέντε περίπου χιλιόμετρα βόρεια της Αιανής (40°11’59Β, 21°49’35Α, υψ. 392 μ.).[2]
Περισσότερα γι αυτόν έχουν να καταθέσουν οι ελάχιστοι ιστορικοί που ασκούνται στο πεδίο, ενώ λιγότερα μάλλον έχουν υπόψη τους οι αρχαιολόγοι. Τι γνωρίζουν οι κυνηγοί θησαυρών, εντόπιοι κι επήλυδες, που αφήνουν βραδινά ίχνη σε βιαστικά σκάμματα της περιοχής, δεν είναι εύκολο να διαπιστωθεί, καθώς στις διηγήσεις τους πλέκεται αξεδιάλυτα η φαντασία με την πραγματικότητα.
Ιστορικοί και ιστοριογράφοι
Αξίζει το μόχθο η ασχολία με τον ειρημένο οικισμό Φτιλιά, ανύπαρκτο σήμερα κι άσημο ως προς το εύρος του χρόνου και το πλάτος της γης; Πώς αρχίζει και περατούται η επίσκεψη στο παρελθόν; Σε τι θα ωφεληθεί ο αναγνώστης σχετικών κειμένων; Να ορισμένα πρώτα ερωτήματα.
Κατά τη γνώμη του γράφοντος είναι σημαντικότατη η ενασχόληση με το παρελθόν, τουλάχιστον για τους ιστορικούς –ιστορικοί λογίζονται όσοι επεξεργάζονται τη γνώση δουλεύοντας διττά, και στο γραφείο και στο πεδίο. Αυτοί που ανακρίνουν εξαντλητικά τις πηγές τους, κρίνοντάς τες, τόσο τις ίδιες όσο και τους συγγραφείς των, αρχικά με περισσή τόλμη κι έπειτα με ειλικρινή συμπάθεια. Όσοι ερμηνεύουν με δυνατές πινελιές τα δεδομένα, γεμίζουν με λογική τα κενά και συνθέτουν με ρώμη τον τελειωτικό καμβά. Αυτοί που δε φοβούνται να εξάγουν σαφή συμπεράσματα. Όσοι αποφεύγουν τις ευλύγιστες γενικότητες και τις συντεταγμένες του συρμού με τις οποίες αποκτά κανείς (πρόσκαιρα) υλικά οφέλη, δημόσιες θέσεις κι αξιώματα. Αυτοί που εκτιμούν την πληροφορία με βάση όχι από ποιον έχει γραφεί και που έχει δημοσιευτεί, αλλά τι κομίζει. Όσοι διακονούν πραγματικά το λαό και την Επιστήμη για να αυξηθεί το εύρος της κοινής εμπειρίας και της ιστορικής γνώσης.
Τους ιστορικούς ακολουθούν ιστοριογράφοι, φιλίστορες και ιστοριοδίφες, οι οποίοι στις εργασίες τους παραθέτουν αυτούσιες πληροφορίες που είτε άκουσαν είτε άντλησαν από έργα άλλων, μεταφράζουν αλλογενείς γραπτές πηγές ή περιγράφουν διαστάσεις και μορφές παλαιών υλικών αντικειμένων. Τμήματα των έργων τους είναι χρήσιμα στην Επιστήμη, διότι φέρνουν στο φως στοιχεία που δεν προσεγγίζονται εύκολα από τους ιστορικούς, ιδιαίτερα όταν οι τελευταίοι εργάζονται ιδίοις εξόδοις και κινούνται έξω από χρηματοδοτήσεις φορέων, συλλόγων και δήμων (απλούστερα: εκτός κρατικών πόρων).
Εγγραφές του οικισμού
Κάθε επιτυχής επίσκεψη παρελθόν εξαρτάται από τα εφόδια, την ικανότητα, την επιμονή του ιστορικού. Η οικονομία του κειμένου ανήκει αποκλειστικά σ΄ αυτούς. Στο παρόν π.χ. πόνημα ο γράφων αρχίζει από το πραγματικό όνομα του οικισμού. Αναζητώντας το βυθιζόμαστε στην αναζήτηση τεκμηρίων και σε προβλήματα ερμηνείας της γραφής και των εκφωνήσεών της κι όχι μόνο. Τίποτα από τα υλικά οικοδομής του κειμένου δε θεωρείται σαν αξίωμα, καμιά πηγή ως σταθερή αλήθεια.
Στην πρώτη μας λοιπόν χρονολογικά γραπτή πηγή, ένα οθωμανικό φορολογικό κατάστιχο του 1528, ο οικισμός αναγράφεται από το μελετητή του, ο οποίος γνωρίζει μάλλον επακριβώς τη θέση του οικισμού, ως Φτελιά, ουσιαστικό θηλυκού γένους,[3] άποψη πιθανόν επηρεασμένη από την τρέχουσα επίσημη ονομασία του δέντρου φτελιά (η).
Στη δεύτερη πηγή μας, ένα αντίστοιχο κατάστιχο του 1530, ανέκδοτο για την ώρα, Τούρκοι ερευνητές μεταφράζουν τον οικισμό ως Eftelye (Εφτέλιγιε),[4] ενώ Έλληνες συνάδελφοί τους σαν Ifteliye (Ιφτέλιγιε) -στην ελληνική ως Φτελιά[5] θεωρώντας τον προφανώς κι αυτοί ως θηλυκού γένους ουσιαστικό. Ως Φτελιά πάλι,[6] ένα από τα «αρχαία χωρία» της περιφέρειάς τους, αναγράφουν σε αίτησή τους, την οποία βέβαια δε συνέταξαν οι ίδιοι, αγράμματοι όντες, αλλά πιθανότατα ο Κωνσταντινουπολίτης διδάσκαλος του χωριού,[7] το 1916 τον οικισμό κάτοικοι της Κάλιανης (Αιανής). Ως Φτελιά αλλά και Φθελιά αναφέρει επίσης τον ίδιο οικισμό ο δάσκαλος κι έκτακτος έφορος αρχαιοτήτων Κωνσταντίνος Σιαμπανόπουλος το 1974[8] -οι Αιανιώτες όπως κι ο Σιαμπανόπουλος είναι προφανώες ότι γνώριζαν την ακριβή θέση του οικισμού.
Λεπτομέρεια αίτησης κατοίκων της «Κάλλιανης» (Αιανής) με την οποία ζητούν ως δικές τους %
Λεπτομέρεια αίτησης κατοίκων της «Κάλλιανης» (Αιανής) με την οποία ζητούν ως δικές τους τις γεωργικές γαίες εγκαταλειμμένων περιφερειακών οικισμών του χωριού τους, ανάμεσα στους οποίους συγκαταλέγεται και ο οικισμός Φτιλιά
Στην τρίτη χρονολογικά πηγή μας, τον κώδικα της Ζάβορδας (Ζάμπουρντας), ο οικισμός παραδίδεται από τον Ηπειρώτη Ιωάννη Ζωγράφο την άνοιξη του 1692 ως Φθελία χωρίον,[9] ονομασία ωραιοποιημένη ηχητικά -το πρωτότυπο από όπου άντλησε ο αντιγραφέας έχει μάλλον καταστραφεί. Την ονομασία Φθελία αποδέχεται ένας από τους πρώτους μελετητές του κώδικα, ο φιλόλογος Ιωάννης Καλλινδέρης[10] όπως επίσης και ύστερός του μεταπτυχιακός φοιτητής της Θεολογίας, ο οποίος προσθέτει ότι από το 1920 ως το 1927 η Φθελία ονομαζόταν Φτελιά, ενώ σύμφωνα πάλι με τον ίδιο ο οικισμός ονομάζεται σήμερα Πτελιά[11] -τις δύο τελευταίες ονομασίες δεν τις τεκμηριώνει.
Επόμενη παλαιά πηγή είναι έγγραφο που συνέταξε ο Οθωμανός δικαστής της περιοχής το 1821. Ο οικισμός افتلا αποδίδεται από Τουρκάλα ερευνήτρια ως İftila Çiftliği, ενώ από την ελληνίδα μεταφράστρια ως Τσιφλίκι Ιφτιλά.[12] Η τελευταία γνωρίζει μάλλον από γειτονικές οθωμανικές εγγραφές πως το Τσιφλίκι Ιφτιλά βρίσκεται περίπου κοντά στην Αιανή κι όχι μακρύτερα, αλλά ταλαντεύεται προς στιγμήν ως προς την ταυτοποίηση του οικισμού κάτω από το βάρος γεωγραφικών και θρησκευτικών κριτηρίων καθώς:
α) έχει αναγνώσει τον κώδικα της Ζάμπουρντας (Ζάβορδας), εκδομένο από γνωστή κι επώνυμη ιστορικό,[13] όπου όμως ο χριστιανικός οικισμός Φθελία χωρίον ταυτίζεται λανθασμένα με τον πρώην οθωμανικό οικισμό της Κοζάνης Πτελέα, παλαιότερα Σαρμουσαλάρ (40°19’47Β, 21°52’44Α),[14] απόσταση μεταξύ τους περισσότερη από δύο ώρες καβάλα σε αραβανίσιο άλογο.
β) η ειρημένη μεταφράστρια έχει επίσης υπόψη της ένα κείμενο της Βικιπαίδειας, στο λήμμα Αιανή,[15] αλλά ο συντάκτης του της είναι άγνωστος κι ανώνυμος (για την ακρίβεια του πράγματος το κείμενο αναρτήθηκε προ ετών από το γράφοντα). Στην ανάρτηση αυτή ανάμεσα σε άλλους παλαιούς περιφερειακούς οικισμούς της Αιανής ο γράφων ανέφερε και τον οικισμό ως Φτιλιά.
Όντας μεταξύ επωνυμίας κι ανωνυμίας η μεταφράστρια του οθωμανικού εγγράφου αποδέχεται τελικώς την άποψη της γνωστής κι επωνύμου ιστορικού, αλλά όχι ολοσχερώς, καθώς οι αμφιβολίες της εκφράζονται τόσο με το επίρρημα «ενδεχομένως» όσο και με την παράθεση της διαφορετικής αναφοράς του γράφοντος στη Βικιπαίδεια.
Μετά τους αναφερθέντες στο πεδίο της ονομασίας του οικισμού ενεπλάκη άγνωστος προς το παρόν δάσκαλος, ο οποίος σε οδηγό του νομού Κοζάνης του 1970, στο λήμμα Κάτω Κώμη, μας παραδίδει πως στην τοποθεσία Φθελιά «διακρίνονται ίχνη παλαιού οικισμού υπάρχοντος κατά τους χρόνους της Τουρκοκρατίας».[16] Από την ανάγνωση του κειμένου του δεν φαίνεται καθαρά αν είχε επισκεφτεί ή όχι το χώρο.
Τον οικισμό αγνοεί στρατιωτικός χάρτης της δεκαετίας του 1920,[17] ενώ ύστερός του εκπονηθείς το 1934 στη θέση του οικισμού ορθώνει τέσσερις καλύβες χωρίς όμως να τις κατονομάζει.[18] Σε σχετικά δε πρόσφατο αρχαιολογικό οδηγό της Αιανής[19] η αναγραφή του οικισμού Φτιλιά απουσιάζει.
Το πραγματικό όνομα του οικισμού
Βασιζόμενος ο γράφων σε διηγήσεις ηλικιωμένων κατοίκων των περίγυρων οικισμών[20] παραδίδει γραπτά τον οικισμό ως (τα) Φτιλιά.[21] Από παλαιότερες όμως συνομιλίες του με κεκοιμημένους γέροντες έρχεται στο φως έτερη ονομασία, το αρσενικό ουσιαστικό Φτιλιάς, «στουν Φτιλιά» για την ακρίβεια.[22]
Πώς τελικά ονομάζεται ο οικισμός; Εφτέλιγιε, Ιφτέλιγιε, Ιπτιλά, Φθελία (η), Φθελιά (η), Φτελιά (η), Πτελιά (η) κατά τις απόψεις όσων αναφέρθηκαν ή Φτιλιά (τα) και Φτιλιάς (ο) σύμφωνα με τις καταθέσεις του γράφοντος; Οι πρώτες απόψεις είναι αμάρτυρες, οι δεύτερες καταθέσεις τεκμηριωμένες. Συμπληρωματικώς ο ομιλητής της τοπικής ιδιολέκτου το «φτε» το προφέρει «φτι» και η μοναδική καταγραμμένη λέξη στην τοπική ιδιόλεκτο που αρχίζει από «φτ» είναι το ρήμα φταίγου (φταίω, πταίω στα αρχαία).[23] Ο ηλικιωμένος τοπικός πληροφορητής δεν γνωρίζει τις τουρκικές, εννοείται, ονομασίες αλλά ούτε και τις ελληνικές Φθελιά ή Φτελιά. Θα εκφωνήσει τον οικισμό αποκλειστικά ως Φτιλιά! Τα Φτιλιά λοιπόν ή ου Φτιλιάς!
«Τα Φτιλιά» λοιπόν ή «ου Φτιλιάς». Είναι πολύ γοητευτική η υπόθεση πως στην περίπτωση της ονομασίας Φτιλιάς η προφορική μνήμη ξεπερνά κατά πολύ το σύνηθες όριο των 150 χρόνων! Όντως οι κάτοικοι του οικισμού είχαν συναίσθηση της παλαιότητας του:
α) τόσο από λείψανα της αρχαίας εποχής που προφανώς πωλούσαν από τα τέλη του 18ου αιώνα στην Κόζιαν(η) (Κοζάνη) προς προσπορισμόν χρημάτων, εδώδιμων ή υλικών.
β) από το ελληνικό έτυμο του οικισμού Φτιλιά, τον οποίο περιτριγύριζαν σλαβικές ονομασίες των εφαπτόμενών του οικισμών, Μιλουτίν(ι), Βάντσα Ουπανή, Βάντσα Κατνή, Κάλιαν(η), Ούτσινου, των αγροτικών θέσεων της Αιανής Μάρλα, Κουπουτσίνα και του μάλλον οθωμανικής ετυμολογίας παραπλήσιου οικισμού «Μπαξί» κττ.
Ένα τέτοιο μέρος γεμάτο αρχαία κατάλοιπα και με ελληνικό έτυμο μόνο αρσενικό κατά την άποψή τους θα μπορούσε να είναι, ου Φτιλιάς!
Τα Φτιλιά θεωρούνται από το γράφοντα ως η ακριβής μεσαιωνική ονομασία του οικισμού. Ελήφθη από τα ομώνυμα δέντρα (ulmus minor η επιστημονική τους ονομασία) που φύονταν παλαιότερα εκεί –σήμερα μόλις μεγαλώνουν ασθενούν και ξεραίνονται. Πτελέα ονομαζόταν το είδος του δέντρου στην αρχαία ελληνική γλώσσα, φτελιά στη βυζαντινή εποχή.[24] Ωστόσο η λέξη φτελιά (εκφωνείτο στην τοπική ιδιόλεκτο ως φτιλιά) δεν συναντάται στην προφορική μνήμη της περιοχής ως ονομασία δέντρου, παρά μόνον ως τοπωνύμιο, διότι αντικαταστάθηκε από τη λέξη καραγάτσ(ι), δάνειο εκ της τουρκικής.
Φύλλωμα και σπόροι του δένδρου ulmus minor, κοινώς φτελιά ή καραγάτσι, που ονομάτισε τον εξεταζόμενο οικισμό της Αιανής Φτιλιά (http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/23/Ulmus_minor_%28Feld-Ulme%29_IMG_0073.JPG/800px-Ulmus_minor_%28Feld-Ulme%29_IMG_0073.JPG)
.
Εν συνεχεία…
Για ποιο λόγο η αρχαία ελληνική λέξη πτελέα και η μεσαιωνική λέξη φτελιά εκτοπίστηκαν από την τουρκική καραγάτσι; Τι λογής και πόσοι ήταν οι κάτοικοι του οικισμού; Πότε και γιατί εγκαταλείφτηκε και που κατέφυγαν οι Φτιλιώτις; Ποιες οι ασχολίες και ποια η καθημερινή ζωή τους; Τι συμβαίνει στον οικισμό σήμερα; Η συνέχεια σε επόμενα κείμενα.
[1]Π.χ. Καλλιανιώτη Ζωή, αγρότισσα, γενν. 1935, συνέντευξη στην Αιανή το 1995
[2] Google Inc., Google Earth 2011
[3] Τσότσος Γεώργιος, «Οι οικισμοί της περιοχής Κοζάνης –Σερβίων σε κατάστιχο του 1528», Ελιμειακά 64 (Ιούν. 2010) 60 -97, σ. 67-8
[4] Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, 167 Numaralı Muhasebe-i Vilayet-i Rum-ili Defteri (937/1530), I, Dizin ve Tıpkıbasım, Ankara 2003, σ. 63
[5] Η Μακεδονία το 1530 με βάση το συνοπτικό οθωμανικό φορολογικό κατάστιχο ΤΤ 167 του οθωμανικού πρωθυπουργικού αρχείου Κωνσταντινούπολης, ΕΜΣ, Θεσσαλονίκη (υπό έκδοσιν), σ. 215
[6] ΓΑΚ/ΑΝΚ, Λυτά έγγραφα, Αίτησις των κατοίκων Κάλλιανης… Προς την Αξιότιμον Διεύθυνσιν της Επαναστάσεως 11η Οκτωβρίου 1916, σ. 4
[7] Σιαμπανόπουλος Κωνσταντίνος, Αιανή, ιστορία –τοπογραφία –αρχαιολογία, Θεσσαλονίκη 1974, σ. 429
[8] Σιαμπανόπουλος, Αιανή, ό.π., σ. 202, 318
[9] [Βιβλίο με αφιερωτές μοναστηριού Ζάμπουρντας], χειρόγραφο κατατεθειμένο στη Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης, σ. 99
[10] Καλινδέρης Μιχαήλ, Σημειώματα ιστορικά (εκ της Δυτ. Μακεδονίας), Επαρχιακή Φωνή, Πτολεμαΐς 1940, σ. 61
[11] Μπέλλος Ζήσης, Ο εκκλησιαστικός βίος της Δυτικής Μακεδονίας –Βορείου Θεσσαλίας –κατά τον κώδικα Ζάβορδας 1534/1692, (Διπλωματική εργασία 1994 –Επίμετρο), Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση, Κοζάνη 2002, σ. 40
[12] Σεζέρ Χαμιγιέτ, Μια έρευνα σχετικά με τα τσιφλίκια του Τεπελενλή Αλή Πασά, μετάφραση Καλογεροπούλου Ειρήνη, http://www.eie.gr/nhrf/institutes/inr/instr-studiorumbalk/tsiflikia.htm
[13] Χατζηιωάννου Χριστίνα –Μαρία, Η ιστορική εξέλιξη των οικισμών του Αλιάκμονα κατά την Τουρκοκρατία: ο κώδικας αρ. 201 της Μονής Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Ζάβορδας, ΚΝΕ/ΕΙΕ, Αθήνα 2000, σ, 265
[14] Google Inc., ό.π.
[15] [Καλλιανιώτης Θανάσης], Αιανή Κοζάνης http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CE%B9%CE%B1%CE%BD%CE%AE
[16] Λιαμάδης Ν., Μακρής Δ., Μπέλλος Α., Παπαϊωάννου Λ., Σιαμπανόπουλος Κ., Γνωριμία με τον νομόν Κοζάνης, ιστορικός, τουριστικός, λαογραφικός οδηγός νομού Κοζάνης, Μαρκόπουλος, Θεσσαλονίκη 1970. Έκδοση Νομαρχίας Κοζάνης, σ. 329
[17] ΚΔΒΚ (Κοβεντάρειος Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης), ΓΥΣ, Κοζάνη, επιτελικός χάρτης της Ελλάδος, προσωρινή έκδοση, κλίμαξ 1:100.000, Αθήναι >1926
[18] ΓΥΣ, Κοζάνη, επιτελικός χάρτης της Ελλάδος, κλίμαξ 1:100.000, Αθήναι 1934 (φωτοτυπημένη προσφορά Αθανασίου Πουλακάκη)
[19] Καραμήτρου Γεωργία, Αιανή Κοζάνης, αρχαιολογικός οδηγός, Ε.Κ.Β.Ε., χρηματοδότηση Νομαρχίας Κοζάνης, Θεσσαλονίκη 1989, σ. 30
[20] Τζήκας Ευάγγελος, παλαιός κοινοτάρχης, γενν. Κάτω Κώμη 1940;, συνέντευξη στην Κάτω Κώμη το Γενάρη του 2013
[21] [Καλλιανιώτης], Αιανή, ό.π. Επίσης του ιδίου «Παλαιοί και νέοι οικισμοί της Δυτικής Μακεδονίας: παρεμβάσεις και προσθήκες», Ελιμειακά τ. 51 (Ιούνιος 2004) σσ. 12-34 (αναδημοσίευση στο http://blogs.sch.gr/thankall/?p=698)
[22] Γάτας Κωνσταντίνος, αγρότης, γενν. 1910, συνέντευξη στην Κάτω Κώμη τον Ιούλη του 1997
[23] Χριστοδούλου Χριστόδουλος, Τα κουζιανιώτ΄κα (λεξικό του Κοζανίτικου Ιδιώματος), Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση, Κοζάνη 2003, σ. 599
[24] Φτελιά, http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A6%CF%84%CE%B5%CE%BB