Κοινωνία χωρίς έθιμα ΔΕΝ μπορεί να υπάρξει. Χωρίς αυτά τα πανίσχυρα κοινά σημεία αναφοράς, αυτούς τους αόρατους δεσμούς ανάμεσα στα μέλη της, που ξεκινούν από το παρελθόν και παραδίδονται από γενιά σε γενιά.
Αν τα αφαιρέσεις, σου μένει μια αμήχανη ομάδα ανθρώπων που ψάχνεται…
Η ανάγκη να συμμετέχεις σε μια τελετή που γίνεται κάποια στιγμή στο γύρισμα του χρόνου. Η στενοχώρια σου άμα δεν μπορείς να «κοινωνήσεις» στην τέλεσή του επειδή είσαι μακριά … Δεν μπορώ να σκεφτώ πιο αυθεντικά κριτήρια που να καθορίζουν τι είναι έθιμο
Τα έθιμα όμως δεν είναι κοκαλωμένα σε μια εποχή κι ούτε αποτελούν «κλειστό club». Προσωπικά με ενοχλεί αυτή η αντίληψη που συνήθως τα συνοδεύει, ότι είναι δηλαδή όλα «πανάρχαια». Κι ότι είναι «αναλλοίωτα». Με ενοχλεί επίσης το στραβοκοίταγμα κάθε καινούργιας πρακτικής. Γενικά ό,τι εκφράζει το κλισέ «Έτσι τα βρήκαμε έτσι θα τα αφήσουμε». Είναι στη φύση τους να «εκσυγχρονίζονται» τα έθιμα, αλλιώς πεθαίνουν. Και μετά μόνο για αναπαραστάσεις μπορούμε να μιλάμε Γι’ αυτό και ο όρος «αναβίωση» δεν τους ταιριάζει. Αν πεθάνουν, χαϊρλίθκα!
Η Κοζανίτικη Αποκριά είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα ενός πλέγματος εθίμων το οποίο λειτουργεί σε πολλά επίπεδα. Κατά τη γνώμη μου έχει παρελθόν, παρόν και απίστευτα δυναμικό μέλλον
Η μεγάλη συμμέτοχη του κόσμου που ζει στην Κοζάνη, ο ξεσηκωμός ένα σωρό ξενιτεμένων παιδιών της πόλης που καταφθάνουν για να είναι εδώ στην κορύφωσή της στους Φανούς, αλλά και η έντονη νοσταλγία που αισθάνονται τέτοιες μέρες όσοι δεν μπορούν να ‘ρθουν, δείχνει πως η Αποκριά στην Κοζάνη ήταν και είναι ζωντανή.
Εδώ και 4 αιώνες τουλάχιστον.
Έχει αλλάξει?
Πάρα πολύ! Και καλά έκανε. Αλλιώς δεν θα εξέφραζε κανέναν πια και δεν θα εξυπηρετούσε τους καινούργιους ανθρώπους στους οποίους παραδόθηκε. Μέσα στους κόλπους της γεννήθηκαν νέα έθιμα, που στα μάτια των παιδιών φαντάζουν τόσο παλιά όσο οι Φανοί, γιατί τα βρήκαν εκεί από τότε που άνοιξαν τα μάτια τους. Κλασσικό παράδειγμα τα Sourd Games.
Κι άλλα πάλι πέθαναν. Οι χοροί π.χ. που γίνονταν στα Κέντρα, όπου οι παρέες πήγαιναν ντυμένοι τα μπραμ και διασκέδαζαν «κόσμια» κατά τα πρότυπα της Αστικής Αποκριάς. Δεν μπορούσαν να ενταχθούν πια στους νέους τρόπους διασκέδασης της καινούργιας κοινωνίας των τζην και των «μαγαζιών». Γι’ αυτό και τους απέβαλε.
Κι άλλα, τα πιο πολλά, παρέμειναν ζωντανά αλλά με τεράστιες αλλαγές. Για να μην επεκταθούμε και μας βρει η Καθαρή Δευτέρα εδώ, θα φέρω σαν παράδειγμα τα όργανα που μπήκαν στους Φανούς σιγά-σιγά, αμέσως μετά τη Μεταπολίτευση, χωρίς να μπορούμε να προσδιορίσουμε πότε γενικεύτηκε αυτή η τάση. Και άλλαξαν πολύ τον τρόπο τέλεσης του εθίμου. Προσδίδοντας του μια εκρηκτική διάσταση, που του πάει τόσο πολύ.
Από την άλλη τα έθιμα δεν χειραγωγούνται. Αν επιχειρηθεί μεγάλης έκτασης χειραγώγηση από θεσμικά ή οικονομικά κέντρα, το νέο προϊόν δεν θα είναι έθιμο. Θα είναι εκδήλωση, event. Και δεν έχω τίποτα κατά των events, η Αποκριά μάλιστα χωράει πολλά όπως π.χ. το Πάρτυ Νεολαίας, που μου αρέσει κιόλας. Αλλά αυτό που λείπει από ένα event είναι η λαϊκή βάση. Και φυσικά δεν μπορεί να μετατραπεί ένα πλέγμα εθίμων αποκλειστικά σε αλυσίδα από events.
Είναι ασέβεια στο λαϊκό πολιτισμό. Είναι πλήγμα στην αισθητική του
Και είναι και οικονομική ανοησία
Και τότε δεν θα μιλάμε μόνο για αλλοτρίωση αλλά για θάνατο του εθίμου. Θα γεννηθεί κάτι άλλο που δεν θα είναι έθιμο.
Τι μπορεί να γίνει λοιπόν ώστε να υπάρχουν ΚΑΙ οικονομικά οφέλη χωρίς να ποδοπατούμε άτσαλα αυτό που μπορεί να μας τα προσφέρει? Εν μέσω μιας οξύτατης οικονομικής ύφεσης αλλά ταυτόχρονα και μιας κρίσης πολιτιστικών αξιών?
Δεν είναι ώρα για να αναλύσουμε την ασφυξία που βιώνει αυτός ο τόπος, κι εγώ δεν είμαι η πλέον κατάλληλη να το κάνω. Ούτε τις ραγδαίες αλλαγές που θα επακολουθήσουν μπορώ να να σκιαγραφήσω. Είμαι της γνώμης πάντως πως καλό είναι να αφήσουμε κατά μέρος τους μικρομεγαλισμούς και να μην θεωρούμε πως είναι σε θέση οι Φανοί να παίξουν καθοριστικό ρόλο στην οικονομική ζωή του τόπου και την ανάπτυξη του στο μέλλον. Γνουμκά θέλου!
Αλλά καθώς συνεχώς σκοντάφτουμε σε αναλύσεις με όρους City branding, δεν μπορούμε παρά να εξετάσουμε την ανάπτυξη του Αστικού Τουρισμού μέσα και από αυτό το πρίσμα. Στο πολύ ευρύτερο πλαίσιο του λαϊκού πολιτισμού της περιοχής της Κοζάνης και όχι μόνον των Φανών της πόλης. Με κάθε σεβασμό και κρατώντας ισορροπίες.
Το City Branding έχει να κάνει με την κατανόηση, τη μέτρηση, τον επηρεασμό και τη διαχείριση του τρόπου με τον οποίο το ξένο κοινό, εγχώριο και εσωτερικό, θαυμάζει και αναγνωρίζει μια πόλη ως κάτι το ξεχωριστό. Αυτό είναι σημαντικό διότι η ευαισθητοποίηση και η φήμη αποτελούν βασικές προϋποθέσεις για την προσέλκυση και τη διατήρηση τουριστών, επιχειρήσεων, επενδυτών, φοιτητών ακόμη και μόνιμων κατοίκων.
Καθώς στην προκειμένη περίπτωση μας ενδιαφέρει κυρίως ο Αστικός Τουρισμός θα πρέπει να τονίσουμε ότι αυτός πλέον επικεντρώνεται στο να καταστεί η εμπειρία του επισκέπτη περισσότερο ποιοτική και περισσότερο αυθεντική. Οι πόλεις λοιπόν προσπαθούν να αποκτήσουν ταυτότητα με σκοπό να γίνουν πιο ελκυστικές στους επισκέπτες. Πολύ σημαντικό στοιχείο ταυτότητας είναι και η άυλη πολιτιστική κληρονομιά της, και κυρίως τα έθιμά της
Αυτό δεν αποτελεί υποχρεωτικά αντίφαση σε σχέση με την άλλη ανάγκη που ανέφερα προηγουμένως. Το σεβασμό δηλαδή των εθίμων στον σκληρό τους πυρήνα, τη λαϊκή τους βάση. Το κλειδί είναι η αυθεντικότητα, πράγμα που επιδιώκεται και από τις δυο προσεγγίσεις.
Ποια είναι η λυδία λίθος που θα κρίνει αν υπάρχει αυθεντικότητα σε ένα έθιμο? Κατά τη γνώμη μου κυρίως η συνολική συνείδηση των τελεστών του. Αν πάρουμε σαν παράδειγμα τους Φανούς, τελεστές είναι οι άνθρωποι που τους στήνουν, οι άνθρωποι που συμμετέχουν ενεργά στον κύκλο, αλλά και κάθε ξενιτεμένος Κοζανίτης, που όταν δεν μπορεί να έρθει στην Κοζάνη την Αποκριά αισθάνεται σαν λιοντάρι στο κλουβί μέσα στο σπίτι του. Ας τους αφουγκραστούν όλους αυτούς λοιπόν όσοι στήνουν την απαραίτητη πλέον υποδομή για να μπορούν να τελεστούν τα έθιμα στις μέρες μας.
Αλλά ένα έθιμο μόνο του δεν έχει τη δύναμη να λειτουργήσει σαν ισχυρό city brand. Ευτυχώς που στον τόπο μας υπάρχει αφθονία λαϊκών δρωμένων τα οποία τρέχουν σε όλη τη διάρκεια του χρόνου και καλύπτουν όλα του τα γυρίσματα.
Και δεν είναι ανάγκη να τελούνται ντε και καλά στην πόλη της Κοζάνης. Ολόκληρος ο Δήμος έχει μεγάλο λαογραφικό πλούτο να συνεισφέρει. Όχι με κριτήριο ποιο έθιμο συγκεντρώνει περισσότερους επισκέπτες και επομένως περισσότερα έσοδα, αλλά ποιο έθιμο είναι κομμάτι της ψυχής του κάθε τόπου κι έχουν ανάγκη οι κάτοικοί του να το τελέσουν. Με το ζόρι δεν γεννιούνται έθιμα. Πάρτε παράδειγμα τα Ανακατωσάρια στα Γρεβενά. Δεν άντεξαν.
Στον τόπο μας λοιπόν η χρονιά ξεκινάει με τους Μωμόγερους στο Πρωτοχώρι, συνεχίζει με την Αποκριά στην Κοζάνη για 12 μέρες, προχωράει με τις Λαζαρίνες το Πάσχα και την Πρωτομαγιάτικη Πιρπιρούνα στη Λευκοπηγή. Ακολουθούν τα καλοκαιρινά πανηγύρια και στην πόλη της Κοζάνης και στα γύρω χωριά, με πολλά ιδιαίτερα χαρακτηριστικά το καθένα. Το φθινόπωρο παίρνει τη σκυτάλη ο Νιάημερος. Εμποροπανήγυρη επισήμως μεν, αλλά με ένα σωρό έθιμα φορτωμένη, παλιά και καινούργια. Και φτάνουμε αισίως στα Χριστούγεννα με τα κόλιαντα να κρατάνε γερά στην πόλη και την Πανδώρα να ντύνει ηχητικά την μέρα εκείνη της προετοιμασίας και της αναμονής για τη μεγάλη γιορτή.
Σίγουρα ξεχνώ αρκετά. Και δεν αναφέρθηκα καθόλου στην πλούσια σε έθιμα παράδοση περιοχών που βρίσκονται μια ανάσα από την πόλη (Κρόκος, Σιάτιστα, Βελβενδός, Εορδαία) αλλά δεν ανήκουν στο Δήμο Κοζάνης. Το city branding δεν θα δυσκολευτεί και πολύ λοιπόν. Έχει όλα αυτά να προτείνει για να ενισχύσει τον Αστικό Τουρισμό. Στηρίζοντας πάντα την αυθεντικότητά τους και κρατώντας τις απαραίτητες ισορροπίες ώστε όσα παραδόθηκαν από γενιά σε γενιά να μην κινδυνεύουν από την παγίδα του φοκλορισμού. Κι αυτό είναι το μεγάλο στοίχημα.
Ποιοι είναι οι φύλακες της αυθεντικότητας? Μα οι ομάδες που έχουν αποδείξει πόσο τρανόν πέρπιρα έχουν, ψάχνονται συνεχώς και κυρίως τελούν αδιάλειπτα τα έθιμα του τόπου τους. Αυτά που έχουν καταγραφεί στην ψυχή, στο μυαλό και στη μνήμη τους. Οι ομάδες που πλέον είναι οργανωμένες σε συλλόγους, από την ανάγκη προσαρμογής σε σύγχρονους μηχανισμούς, για να κρατήσουν. Και να κάνουν τα μεράκια τους. Και να τα μοιραστούν.
Για να ξαναγυρίσουμε στην Αποκριά, οι ομάδες αυτές είναι οι Φανοί σαν σύλλογοι. Που ξεκίνησαν σαν παρέες της γειτονιάς ανάβοντας απλώς το Φανό την Αποκριά, και τώρα έχουν γίνει οι κύριοι οικοδεσπότες της πόλης εκείνη τη μέρα. Που έχουν όλοι ένα Στέκι, ενεργό όλο το χρόνο, για να δρα σαν χώρος συγκέντρωσης και ενίσχυσης των δεσμών αυτής της μεγάλης παρέας που κάνει το Φανό. Γιατί «παρέες» δεν στήνονται την τελευταία στιγμή. Ούτε μπορούν να πάρουν τη θέση τους κάποιοι περιστασιακοί συμβασιούχοι ενός εργολάβου.
Τα Στέκια των Φανών είναι το μεγάλο δώρο της Αποκριάς στην πόλη. Βοηθάνε να ανταμώνουν άνθρωποι που έχουν τα ίδια μεράκια, να λειτουργούν σαν ομάδα και να δρουν συνεκτικά για τον ευρύτερο κοινωνικό ιστό της πόλης. Εδώ και 2 χρόνια αιμορραγούν προσπαθώντας να κρατηθούν. Αν καταρρεύσουν, το κενό που θα αφήσουν θα είναι δυσαναπλήρωτο. Και μεγάλο πλήγμα στη λαϊκή βάση των εθίμων γενικά και της Αποκριάς ειδικότερα.
Προσπαθούμε να τα κρατήσουμε μέσα σε όλη αυτή τη μαυρίλα. Περιμένοντας να περάσει το κακό και να βγούμε στο ξέφωτο
Πώς λέει ου Ντιόντιους?
Ιβγάτι αγόρια μ στου χουρό, κουράσια στου σιργιάνι
Α να δούμι πότι…