Σύμφωνα με την Παγκόσμια Επιτροπή Ενέργειας, το 2022 αγοράστηκαν 10 εκατομμύρια ηλεκτροκίνητα αυτοκίνητα, διπλασιάσθηκε η δυναμικότητα των συστημάτων αποθήκευσης ενέργειας, εκτοξεύτηκε η κατασκευή φωτοβολταικών πάρκων και ανακοινώθηκε η δημιουργία 530 μονάδων παραγωγής πράσινου Υδρογόνου που θα τεθούν σε λειτουργία έως το 2030.
Παράλληλα όμως, τριπλασιάστηκε η ζήτηση λιθίου, ενώ αυτή του κοβαλτίου αυξήθηκε κατά 70% και του νικελίου κατά 45%.
Φαινομενικά, η κατασκευή μιας μονάδας παραγωγής πράσινου Υδρογόνου, για παράδειγμα, απαιτεί μερικά στρέμματα γης, άνεμο, ήλιο και νερό. Δυστυχώς όμως, όπως συμβαίνει με όλες τις ενεργειακές τεχνολογίες, στις λεπτομέρειες κρύβεται ο «διάβολος». Στην περίπτωση των νέων τεχνολογιών οι «λεπτομέρειες» έχουν και άκρως εξωτικά ονόματα όπως Ιρίδιο, Νεοδύμιο, Δυσπρόσιο, Προμήθειο, Νιόβιο. Πρόκειται για χημικά στοιχεία, για πρώτες ύλες δηλαδή που είναι άκρως απαραίτητες για την κατασκευή και λειτουργία των νέων ενεργειακών συστημάτων. Κατά συνέπεια, η ασφάλεια εφοδιασμού κρίσιμων πρώτων υλών θα κρίνει σε μεγάλο βαθμό το στοίχημα της παγκόσμιας ενεργειακής μετάβασης.
Το πρόβλημα με τις Κρίσιμες Πρώτες Ύλες, γνωστές διεθνώς ως Critical Raw Materials (CRM), είναι πολύπλοκο και πολυσύνθετο. Απαντώνται σε λίγες χώρες και κυρίως στην Κίνα, στο Καζακστάν, στη Ρωσία, στη Ν. Αφρική και στο Κονγκό. Χρησιμοποιούνται και σε ανταγωνιστικούς τομείς όπως η ιατρική, τα οπλικά συστήματα, τα κινητά τηλέφωνα και οι ηλεκτρονικές συσκευές νέας γενιάς. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι τα περισσότερα των κρίσιμων αυτών υλικών δεν εμπορεύονται μέσω του χρηματιστηρίου αλλά σε απευθείας συμφωνίες με τους ελάχιστους παραγωγούς.
Ας δούμε ενδεικτικά την περίπτωση του Ιριδίου, ένα κρισιμότατο υλικό για τη λειτουργία των συστημάτων ηλεκτρόλυσης του νερού για την παραγωγή Υδρογόνου. Το Ιρίδιο είναι ένα από τα σπανιότερα στοιχεία, πενήντα φορές σπανιότερο από τον Χρυσό, δεν το δημιούργησε η Γη αλλά μας «κουβαλήθηκε» και αυτό από το διάστημα. Η ετήσια παραγωγή του δεν ξεπερνά τους 7 τόνους, μέχρι το 2019 κόστιζε περίπου €112 χιλιάδες το κιλό αλλά έκτοτε η τιμή του αυξάνεται συνεχώς, με αποτέλεσμα να ανέρχεται σήμερα στις €178 χιλιάδες.
Σύμφωνα με την πρόσφατη έκθεση της Παγκόσμιας Επιτροπής Ενέργειας, το 2022 η παγκόσμια αγορά των κρίσιμων πρώτων υλών διαμορφώθηκε στα 320 δις δολάρια, αυξημένη κατά 100% σε σχέση με το 2017 και αναμένεται να ξεπεράσει το 2030 τα 500 δις.
Αυτό όμως που πραγματικά «τρομάζει» την Ευρωπαϊκή Ένωση αλλά και τις χώρες με περιορισμένη ή μηδενική παραγωγή κρίσιμων υλών, είναι η διαφαινόμενη πρόθεση των χωρών που παράγουν κρίσιμα υλικά να δημιουργήσουν έναν οικονομικό οργανισμό, τον Organization of Metal-Exporting Countries (OMEC), στην πρακτική των χωρών παραγωγής πετρελαίου, τον γνωστό ΟΠΕΚ, με στόχο να χειραγωγούν την παγκόσμια αγορά. Από τον ΟΠΕΚ στον ΟΜΕΚ !
Προκειμένου να αντιμετωπισθεί το παγκόσμιο πρόβλημα της διαθεσιμότητας κρίσιμων πρώτων υλών έχουν αναληφθεί σημαντικές πρωτοβουλίες και έχουν εκπονηθεί Σχέδια Δράσης τόσο σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης όσο και από τα κράτη πέραν του Ατλαντικού. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη Δυτική Μακεδονία έχει η σημαντική πρωτοβουλία που ανέλαβε η Κυβέρνηση των ΗΠΑ, προκειμένου να εξετασθεί ενδελεχώς η δυνατότητα ανάκτησης κρίσιμων πρώτων υλών, αρχικά από την διαθέσιμη τέφρα του λιγνίτη και σταδιακά από κάθε δυνητική πρωτογενή ή δευτερογενή πηγή.
Συγκεκριμένα, το 2018 στις ΗΠΑ, πριν προχωρήσουν σε διαδικασίες αποκατάστασης των ορυχείων, συνέλεξαν 4000 δείγματα λιγνίτη και τέφρας τα οποία αξιολογήθηκαν εργαστηριακά προκειμένου να διαπιστωθεί η περιεκτικότητά τους σε κρίσιμα υλικά (σπάνιες γαίες). Τα αποτελέσματα ήταν ιδιαίτερα ενθαρρυντικά και τον Μάιο του 2020 ανακοίνωσαν την κατασκευή τριών πιλοτικών μονάδων ανάκτησης σπάνιων γαιών από λιγνίτη, με στόχο μέχρι το 2028 να παράγουν το 50% των αναγκών τους σε συγκεκριμένα κρίσιμα υλικά, προχωρώντας σταδιακά σε πλήρη αυτάρκεια. Παράλληλα, πολύ πρόσφατα (Μάρτιος 2024), το Υπουργείο Ενέργειας των ΗΠΑ ανακοίνωσε την επιπλέον χρηματοδότηση του έργου προκειμένου να δημιουργηθεί ολοκληρωμένη τεχνική ικανότητα ανάκτησης κρίσιμων πρώτων υλών από διάφορα ορυκτά αλλά και δευτερογενή υλικά κάθε είδους.
Αξίζει να σημειωθεί ότι στην κατασκευή των επιδεικτικών μονάδων θα κεφαλαιοποιηθεί η τεχνογνωσία και μέρος των υπό απόσυρση παραγωγικών υποδομών των λιγνιτικών περιοχών, με παράλληλη επανακατάρτιση και εκπαίδευση νέων κυρίως ανθρώπων σε δεξιότητες που τεκμηριωμένα θα απαιτηθούν άμεσα. Κατά την ταπεινή μου γνώμη, αυτός είναι ο ορισμός μιας σοβαρής προσέγγισης των πραγματικών αναγκών και στόχων της Ενεργειακής Μετάβασης τόσο σε τοπικό όσο και σε εθνικό επίπεδο.
Επιπρόσθετα, τον Σεπτέμβριο του 2020, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εξέδωσε ανακοίνωση για τις κρίσιμες πρώτες ύλες και δημοσιοποίησε τον επικαιροποιημένο κατάλογο των τριάντα (30) κρίσιμων πρώτων υλών καθώς και ένα πρώτο Σχέδιο Δράσης. Ιδιαίτερη σημασία του Σχεδίου Δράσης για τη Δυτική Μακεδονία συνιστά η «Δράση 5: Εντοπισμός έργων εξόρυξης και επεξεργασίας και προσδιορισμός των επενδυτικών αναγκών και των σχετικών ευκαιριών χρηματοδότησης για πρώτες ύλες κρίσιμης σημασίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση που μπορούν να εισέλθουν στο επιχειρησιακό στάδιο έως το 2025, με προτεραιότητα στις περιφέρειες εξόρυξης άνθρακα».
Σύμφωνα με ανακοινώσεις της Κυβέρνησης, σχεδιάζονται σημαντικές επενδύσεις στη Δυτική Μακεδονία στους τομείς της παραγωγής και αποθήκευσης ενέργειας, του πράσινου Υδρογόνου, στην παραγωγή συστημάτων ηλεκτρόλυσης ενώ δρομολογείται και μεγάλη μονάδα παραγωγής μπαταριών λιθίου. Πρόκειται για όντως μεγάλες επενδύσεις, η βιωσιμότητα των οποίων αλλά και η μελλοντική ανταγωνιστικότητά τους θα εξαρτηθεί σε μεγάλο βαθμό από τη διαθεσιμότητα Κρίσιμων Πρώτων υλών. Κατά συνέπεια, η δημιουργία εθνικής εμβέλειας Τεχνολογικού Κόμβου στη Δυτική Μακεδονία με αντικείμενο την ανάπτυξη τεχνολογιών παραγωγής κρίσιμων πρώτων υλών, κρίνεται ως στρατηγική αναγκαιότητα μακράς πνοής.
Στην κατεύθυνση αυτή το τμήμα Μηχανικών Ορυκτών Πόρων του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας (ΠΔΜ) σε συνεργασία με το Εθνικό Κέντρο Έρευνας και Τεχνολογικής Ανάπτυξης (ΕΚΕΤΑ) και κατόπιν επαφών με τον Σύνδεσμο Μεταλλευτικών Επιχειρήσεων (ΣΜΕ), κατέθεσε στην Ειδική Υπηρεσία Δίκαιης Αναπτυξιακής Μετάβασης σχέδιο πρότασης για τη δημιουργία Τεχνολογικού Κόμβου Κρίσιμων Πρώτων Υλών στη Δυτική Μακεδονία και τελούμε εν αναμονή.
Ευάγγελος Καρλόπουλος
Χημικός Μηχανικός