Η πόλη της Κοζάνης απελευθερώθηκε στις 11 Οκτωβρίου του 1912, όταν ο ελληνικός στρατός εισήλθε στην πόλη, ύστερα από τη μάχη του Σαραντάπορου. Όλα αυτά συνέβησαν, όταν οι Βαλκανικές χώρες Βουλγαρία, Σερβία και Ελλάδα συνασπιστήκαν και κήρυξαν πόλεμο, κατά των Οθωμανών.
Οι Τούρκοι, αρχικά έλπιζαν ότι η Ελλάς δεν θα συμμετάσχει στον πόλεμο.
Παρόλα αυτά, κρατούσαν μια επιφύλαξη για την συμμετοχή των Ελλήνων και απεφάσισαν, σε περίπτωση πολεμικών επιχειρήσεων,
ν’ αμυνθούν στο Σαραντάπορο, με μικρές δυνάμεις, επειδή υπολόγιζαν ότι η θέση ήταν οχυρή και απόρθητη.
Επικέντρωσαν την προσοχή τους στα βόρεια μέτωπα της Βουλγαρίας και της Σερβίας.
5 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 1912
Όμως, τελικά η Ελλάδα απεφάσισε την συμμετοχή της στον πόλεμο και στις αρχές Οκτωβρίου άρχισαν οι πολεμικές επιχειρήσεις στο νότιο μέτωπο (5 Οκτωβρίου), ενώ προς την κατεύθυνση του βορρά, οι εχθροπραξίες είχαν ήδη ξεκινήσει.
Μετά την έναρξη των εχθροπραξιών, οι Τούρκοι προέβαλαν μικρή αντίσταση στα σύνορα.
Ο ελληνικός στρατός ξεκίνησε από τον Προφήτη Ηλία, το Μπουρνάζι του Τυρνάβου, το Ρεσένι και τη Μελούνα και προέλασε, χωρίς ουσιαστική αντίσταση, προς την Τσαριτσάνη (Μελούνα), στα περίχωρα της Ελασσόνας.
6 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 1912
Στις 6 Οκτωβρίου, ύστερα από τετράωρη πεισματώδη μάχη προ των τουρκικών οχυρώσεων, ο Ελληνικός στρατός , κατέλαβε την Ελασσόνα, όπου του επιφυλάχθηκε ενθουσιώδης υποδοχή.
Την ίδια στιγμή οι τουρκικές δυνάμεις αποσύρθηκαν στα στενά του Σαρανταπόρου, τις Σιδηρές Πύλες.
Ο ελληνικός στρατός άρχισε να χτυπάει τις τουρκικές οχυρώσεις και συγχρόνως οι Έλληνες έκαναν μεγάλη κυκλωτική κίνηση στα όρια του σημερινού νομού Κοζάνης, από τα χωριά Μόκρο (Λιβαδερό), Ράχοβο (Πολύραχο) και Μεταξάδες.
Τα πρώτα τμήματα είχαν περάσει τις δασωμένες κορυφές αυτών των βουνών και μπορούσαν να βλέπουν την Κοζάνη, όπου ακούγονταν οι βολές των πυροβόλων, αφού η απόσταση δεν ήταν παραπάνω από τριάντα χιλιόμετρα.
9 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 1912
Στις 9 Οκτωβρίου έγινε σοβαρή μάχη. Ύστερα από πείσμονα αντίσταση, οι Οθωμανοί εγκατέλειψαν πυροβόλα και πλούσια λεία στο πεδίο της μάχης, υποχώρησαν και επειδή αδυνατούσαν να σταθμεύσουν στα Σέρβια, κατέλαβαν άλλη αμυντική γραμμή, πάνω από τον ποταμό Αλιάκμονα, στην ανωφέρεια μεταξύ Πετρανών και Βαθυλάκκου.
Με την έναρξη των εχθροπραξιών οι Τούρκοι συνέλαβαν 73 τοπικούς άρχοντες των Σερβίων και της περιοχής και τους κρατήσανε ομήρους , ανάμεσα στους οποίους βρίσκονταν κάποιοι ιερείς και δάσκαλοι.
Μετά την ήττα των Τούρκων και την υποχώρηση από τα Σέρβια, σκότωσαν τους ομήρους, που κρατούσαν.
Η αγγελία της υποχώρησης κατατάραξε τους Οθωμανούς στην Κοζάνη και σκόρπισε πανικό.
10 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 1912
Την 10η Οκτωβρίου, σε όλη τη διάρκεια της ημέρας, συνοδείες ανδρών, γυναικών και παιδιών από τα Σέρβια προχωρούσαν, μέσω της Κοζάνης για την Πτολεμαΐδα (Καϊλάρια), ενώ η βιασύνη (σπουδή) με την οποία έφευγαν και ο τρόμος, που ήταν αποτυπωμένος στην όψη τους προκαλούσαν τον οίκτο.
11 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 1912
Το πρωινό της 11ης Οκτωβρίου, ημέρα Πέμπτη, σε πολεμικό συμβούλιο του τουρκικού επιτελείου, ο επιτελής Ομέρ μπέης υποστήριξε τον βομβαρδισμό της Κοζάνης, ενώ και άλλοι δύο ήταν οπαδοί της ίδιας γνώμης.
Ευτυχώς, η σύνεση του Ταχσίν πασά, ο οποίος για τη διεξαγωγή των επιχειρήσεων στο μέτωπο προς την Ελλάδα, είχε διορισθεί αρχιστράτηγος ,και ο οποίος γύρω στα μέσα Σεπτεμβρίου είχε φθάσει στην Κοζάνη , ματαίωσαν τα σχέδια περί καταστροφής της πόλης·
Αφού αναπτερώθηκε το ηθικό, από τις αγγελίες περί μη καταστροφής της Κοζάνης το μεσημέρι της Πέμπτης, η πόλη απελευθέρωσε όσους βρίσκονταν έγκλειστοι στις φυλακές.
Πολλοί δε από τους πολίτες άνοιξαν τις ιματιοθήκες και παρέλαβαν είδη του στρατού, άλλοι πήραν όπλα από τους στρατώνες, ενώ τα καταστήματα της αγοράς, που παρέμεναν κλειστά λόγω της κατάστασης, έδιναν μια περίεργη εντύπωση.
Οι περισσότεροι όμως από τους κατοίκους, γεμάτοι προσδοκίες και χαρά, προετοιμάζονταν να υποδεχτούν τους αδελφούς ελευθερωτές και έφτιαχναν ελληνικές σημαίες, μέσα σε κλίμα χαρμόσυνης συγκίνησης.
Κι ενώ μετά το μεσημέρι της Πέμπτης 11 Οκτωβρίου τα πλήθη ήταν έτοιμα να ξεχυθούν στους δρόμους με αλαλαγμούς, μεταδίδεται ξαφνικά η είδηση ότι τουρκικός στρατός από τα νότια προελαύνει προς την πόλη· η είδηση αποδείχθηκε αληθινή και πράγματι δυο τάγματα οθωμανικού στρατού, όχι πλήρη και σε αξιοθρήνητη κατάσταση, έφτασαν πανικόβλητα στην Κοζάνη, μετά από μάχη κοντά στους Λαζαράδες.
Αυτά, όμως, δεν σταμάτησαν καθόλου και αναχώρησαν προς τα βόρεια, διαλυόμενα εν τω μεταξύ, λόγω της λιποταξίας πολλών στρατιωτών.
Τα σώματα αυτά τάχθηκαν ως δεξιά οπισθοφυλακή του τουρκικού μετώπου, αλλά διαλύθηκαν, μετά από βίαιη επίθεση της Ε’ Ελληνικής Μεραρχίας και τράπηκαν σε φυγή.
Στις 4.40 μ.μ, ένας Έλληνας καβαλάρης που προχωρούσε στο δρόμο εμφανίζεται ως πρόσκοπος ανιχνευτής και δέχεται τους ασπασμούς και τις αγκαλιές (περιπτύξεις) των πολιτών, οι οποίοι ήταν αλλόφρονες από τη συγκίνηση και τη χαρά· οι κάτοικοι, μέσα σε κωδωνοκρουσίες, συνεχείς πυροβολισμούς, και ακράτητο ενθουσιασμό, καταπλημμυρίζουν ακαριαία την αμαξιτή οδό προς τα Σέρβια, από την οποία εισέρχονται με περήφανο, χαρμόσυνο και ελαφρύ καλπασμό πρώτα ένα τμήμα προσκόπων ιππέων με επικεφαλής τον ανθυπίλαρχο Στάικο και έπειτα μια ημιταξιαρχία ιππικού υπό τους Σούτσο και Πιερράκο Μαυρομιχάλη, Παπαφλέσσα, Πηχεώνα, Παπά και άλλους.
Οι Δημοτικές και Κοινοτικές αρχές, με τον Μητροπολίτη και τον Δήμαρχο έκαναν τις κατάλληλες προσφωνήσεις, δέχθηκαν τα συγχαρητήρια των ελευθερωτών και αφού παρέλαβαν αυτούς που έφτασαν στην πόλη, τους οδήγησαν στο ναό του Αγίου Νικολάου, όπου εψάλλει δοξολογία.
12 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 1912
Την επόμενη μέρα, 12 Οκτωβρίου, η πόλη με εορταστική, πανηγυρική όψη, κατάφορτη ελληνικές σημαίες, με τα πρόσωπα των κατοίκων να λάμπουν από αγαλλίαση, υποδεχόταν την υπόλοιπη ταξιαρχία του ιππικού και τμήματα των Μεραρχιών, ενώ το απόγευμα προς το βράδυ σε επίσημη συγκέντρωση όλων υποδέχθηκε τον Αρχιστράτηγο Διάδοχο Κωνσταντίνο, ο οποίος κατέβηκε από το άλογο κι ένα μικρό κορίτσι του πρόσφερε ανθοδέσμη.
14 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 1912
Την Κυριακή 14 Οκτωβρίου μ.μ. αφίχθη με συνοδεία επισήμων η Α.Μ. ο Βασιλεύς Γεώργιος Α’ και κατόπιν δοξολογίας εγκαταστάθηκε στην οικία του Κωνστ. Δρίζη.
Στις 24 Οκτωβρίου η πόλη, πληροφορήθηκε μια άτυχη στιγμή του Ελληνικού στρατού στο Αμύνταιο (Σόροβιτς ) με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί σύγχυση και φόβος μιας και υπήρξε άτακτη υποχώρηση του. Ευτυχώς, με την έγκαιρη άφιξη της ανεξάρτητης Μεραρχίας του Γεννάδη και άλλων εφεδρειών, και δια της μετακίνησης των Μεραρχιών από τη Θεσσαλονίκη, οι Τούρκοι τράπηκαν σε φυγή, αφού αποκρούστηκαν σε μάχη στον Κόμανο,
Η ΚΟΖΑΝΗ ΕΔΡΑ ΝΟΜΑΡΧΙΑΣ
Λίγο ύστερα, αφού εγκαταστάθηκαν πολιτικές και Διοικητικές αρχές, επανέλαβε κανονικά τα έργα της, υπό το Ελληνικό Συνταγματικό Πολίτευμα.
Η πόλη ορίστηκε έδρα Νομαρχίας και ορισμένες επαρχίες που υπάγονταν σε αυτήν αποτέλεσαν τον νομό Κοζάνης.
ΠΡΩΤΟΣ ΝΟΜΑΡΧΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΧΩΜΑΤΙΑΝΟΣ
Πρώτος δε Νομάρχης τοποθετήθηκε ο Γεώργιος Χωματιανός.
Έτσι, όταν ήταν Μητροπολίτης ο Φώτιος Μανιάτης, δήμαρχος ο Νικόλαος Αρμενούλης και γυμνασιάρχης ο Παναγιώτης Λιούφης, η πόλη είδε το φως της ελευθερίας μετά από δουλεία 520 περίπου ετών και πέτυχε την ποθητή ένωση με την μητέρα Ελλάδα.
Η γρήγορη και νικηφόρα έκβαση της μάχης του Σαρανταπόρου τόνωσε το ηθικό του στρατού και άνοιξε τον δρόμο για την απελευθέρωση της Μακεδονίας.
Ωστόσο, οι απώλειες σε έμψυχο υλικό ήταν βαριές: 182 νεκροί και 1.000 τραυματίες, Αξιωματικοί και Στρατιώτες.
