Εκτύπωση

 cropped-DSC01509gΕκτενής συνομιλία του γράφοντος με το ύψωμα Μποζ Τεπέ στην κορυφή του οποίου ανέβηκε πρόσφατα για τη θέση, τη μορφή, το όνομα και την ιστορία του από την αρχαία εποχή μέχρι σήμερα.

1 Μποζ-Τεπέ_θέση

Εικόνα 1. Η θέση του Μποζ Τεπέ στο χώρο της Μακεδονίας (κόκκινη βούλα).

Πριν από όχι πολύ καιρό ανέβηκα[1] στο ύψωμα Μποζ Τεπέ Ελίμειας. Στάθηκα πάνω στην κορυφή, μέρα καλή, ηλιόλουστη, με μιαν ελαφριά αύρα από το Βορρά που θρόιζε ανάμεσα στα φύλλα των δρυών (ημεράδια στη μακεδονική χωριατική), όταν ένιωσα κάτι να με πλησιάζει. Γύρισα τα μάτια μου, δεν είδα τίποτα. Άκουσα όμως μια φωνή:

2 Μποζ-και-Γκιοζ-Τεπέ

Εικόνα 2. Με Μ σημειώνεται το ύψωμα Μποζ Τεπέ, με Γ το Γκιοζ Τεπέ: Goggle Earth.

Ελίμεια ή Τσιαρτσιαμπάς;
Άρχισε. Γεννήθηκα πριν από αναρίθμητους αιώνες στο μέρος αυτό. Με κατέγραψαν πως βρίσκομαι 40°19’59.79″ βόρεια του Ισημερινού και 21°51’38.33″ ανατολικά του πρώτου μεσημβρινού.[2] Το 1929 μ.Χ. μέτρησαν το ύψος μου από την επιφάνεια της θάλασσας, πάνω από 1000 μ.[3]

3 Mercator

Εικόνα 3. O Φλαμανδός χαρτογράφος Gerardus Mercator. Αποτύπωση την πόλη Ελίμεια στη σωστή της θέση, όπως επίσης τους οικισμούς της Άγιο Νικόλαο και Βάντσες: Gerard Mercator, Macedonia Epirvs et Achaia, Duisburg 1589

Κατένευσε και συνέχισε να λέει ότι δεν ξέρει ακριβώς που κατατάσσεται γεωγραφικά, αν δηλαδή ανήκει στην περιοχή της Ελίμειας ή στην αντίστοιχη της Εορδαίας. Σύμφωνα με τον υδροκρίτη ανήκει και στις δύο, αφού τα ρέματα που ξεκινούν από το σώμα του καταλήγουν και στα δύο υψίπεδα, τα μεν ανώνυμα των βόρειων όψεων γέμιζαν παλαιότερα το έλος Σαριγκιόλ της δεύτερης, ενώ τα υπόλοιπα Σου Ντερέ και Σαλζιέ Ρέμα χύνονται στον ποταμό Αλιάκμονα.[9] Όταν είπα ότι ίσως τα δύο αυτά ρέματα σήμερα έχουν άλλες ονομασίες, αφού δεν αναφέρονται έτσι στις αποφάσεις του Δήμου Κοζάνης,[10] σήκωσε τους ώμους του.

Μετονομασίες
Γέλασε και είπε πως τίποτα δεν είναι σταθερό, εκτός από την ισχύουσα διαπίστωση ότι όλα είναι ασταθή. Όποια και να είναι σήμερα η εκφώνηση ή η γραφή των ονομάτων, αύριο δεν είναι απίθανο να αλλάξουν, να είναι στο μέλλον αριθμοί με γράμματα π.χ. ή κάθετες γραμμές που θα τις διαβάζουν μόνο μηχανήματα. Και οι μουσουλμάνοι που ζούσαν γύρω μου διαβεβαίωναν ότι ήταν σουνίτες, αλλά στα κοιμητήριά τους έβλεπε κανείς σήματα μπεκτασήδων. Κι αν επαληθευτούν οι παραδόσεις ότι οι τρεις τεκέδες της περιοχής ήταν πρώην ορθόδοξες χριστιανικές μονές,[15] ακόμα και η καταγωγή αρκετών χωρικών αρχίζει να αμφισβητείται.

Συνέχισα πως η επιτροπή μετέφρασε το Μπος λόφος ως Γυμνός λόφος,[21] αλλά πόσο γνώριζε την τουρκική δεν είχε διακριβωθεί. Πιθανότατα καθόλου ή πολύ ολίγον, καθώς μάλλον κανείς τους δεν ήταν πρόσφυγας ή προσφυγικής καταγωγής (από την Ανατολική Θράκη ή τη Μικρά Ασία). Παράλληλα σημείωσαν πως το ύψωμα ανήκε στην κτηματική περιοχή του Δρεπάνου, όχι άδικα αφού η ΒΔ κλιτύς του εκφορτίζει τους νερόλακκούς της προς τους μαχαλάδες του. Ωστόσο στους πρόποδες του υψώματος, πιο κοντά χιλιομετρικά, το ξέρει άψογα, ότι υπάρχουν άλλοι οικισμοί, το Ραχμανλί (τουρκιστί Rahmanlu, μετέπειτα Γαλλιάνα) και το Σαρμουσαλάρ (τουρκιστί SariMusa, ύστερα Πτελέα και Φτελιά).

Γειτονιές
Με ρώτησε επίμονα αν έχω δει κι άλλα σχετικά έγγραφα. Απάντησα πως ήδη τον είχα πει ότι δεν πηγαίνω πια στη Δημοτική Βιβλιοθήκη κι ότι στα ΓΑΚ δεν αποσπάστηκα (ξανά) πέρυσι, διότι δεν διέθετα τα απαραίτητα προσόντα, οπότε ακυρώθηκε η δυνατότητα να ερευνήσω εξαντλητικά. Ρώτησε ακόμη αν ήξερα ποιο είναι το σημερινό του όνομα. Απάντησα ότι δεν έχω ιδέα για σήμερα, όμως σε διδακτορικό χημικού μηχανικού το 2002 είδα να είσαι σχεδιασμένο, αλλά ανώνυμο,[33] κάτι είναι κι αυτό, έρχεσαι σιγά σιγά στην επιφάνεια. Βέβαια, σε δημοσίευση του Δήμου Κοζάνης δέκα χρόνια αργότερα γράφτηκε ότι η Φτελιά είναι κτισμένη στην λεκάνη που δημιουργούν δύο βουνά, ο Μεγάλος Σκοπός (παλαιότερη ονομασία τούρκικη <<ΓΚΙΟΣΤΕΠΕ>>( δηλαδή ψηλή κορυφή ) και ο Μικρός Σκοπός).[34] Εδώ φαίνεται πως συνεφύρθησαν εντελώς τα υψώματα, διότι η Φτελιά ευρίσκεται όντως στους νότιους πρόποδες του Γκιοζ Τεπέ αλλά και στους ανατολικούς δικούς σου, όχι (πάλι) του «Μικρού Σκοπού», το οποίο αποτελεί συνέχεια του Γκιοζ Τεπέ. Τώρα, αν υπάρχεις σε σύγχρονους χάρτες, πιστεύω πως η Αρχαιολογική Υπηρεσία έχει, αλλά πώς να τους ζητήσω, αφού δεν έχω πρόσβαση;

4 Φτελιά-Γλας-Πιέρια-κλπ

Εικόνα 4. Άποψη προς ανατολάς από το ύψωμα Μποζ Τεπέ. Μπροστά οι οικισμοί Φτελιά και Γαλλιάνα. Στο μέσον περίπου η Οινόη με τον Γλα της. Στο βάθος τα Πιέρια όρη.

Ξαφνιάζεται κανείς με την ηλικία του υψώματος και τις γνώσεις του, λογικό, η εμπειρία αυξάνεται με τον χρόνο, η ορμή ανήκει πλήρως στη νεότητα. Συμπλήρωσα, για να φανώ πως διαβάζω αρκετά, ότι έχει γραφεί πως η λέξη Γλα είναι παραφθορά της αλβανικής λέξης Κουλάς-Γουλάς που σημαίνει πύργος-κάστρο,[39] ο συντάκτης λησμόνησε να ανοίξει αρχαίο ελληνικό λεξικό. Επίσης ότι Στου Γλα ονομάζεται επίσης βραχώδης προεξοχή στον οικισμό Παλαιόκαστρο Κοζάνης, κι ακόμη παρομοίως σε άλλα μέρη της χώρας. Έκρυψα, βεβαίως, πως τα βράχια του Γλα Παλαιοκάστρου τα έχουμε τρυπήσει με βύσματα πριν από μερικά χρόνια για να δημιουργήσουμε αναρριχητικές διαδρομές, δεν παρέλειψα όμως να πω πως στη λέξη λας προστέθηκε στην αρχή το Γ και παρέμεινε χωρίς μεγάλες αλλαγές στο λεξιλόγιο των Τούρκων, προφανώς επειδή ομοίαζε με το αντίστοιχο δικό τους kale. Ακόμη παρεφθαρμένο αρχαίο ελληνικό ήταν το τοπωνύμιο Σουλινάρια, που έχει ήδη αναφερθεί, από τη λέξη σωλήν, από τους υδροσωλήνες που είχαν τοποθετήσει οι παλαιοί για την παροχεύτευση νερού από εσένα προς τους μαχαλάδες που αργότερα μετονομάστηκαν Δρέπανο. Πόσα άραγε αρχαία ελληνικά τοπωνύμια δεν κρύβονται κάτω από φαινομενικά αλλόφωνα;

Χαρτογραφία
Είμαι όλο αυτιά, είπε, και ξάπλωσε νωχελικά πάνω στα βρύα και τις φασκομηλιές. Οπότε άρχισα να το λέω πως ο πρώτος διαθέσιμος γεωγράφος στη μελέτη μου είναι ο Κλαύδιος Πτολεμαίος τον 1ο αιώνα μ.Χ., των οποίων δυστυχώς οι χάρτες δεν έχουν διασωθεί, αλλά παραθέτει με συντεταγμένες πόλεις, ποταμούς, ορωνύμια, π.χ. στην Ελίμεια έχει τις πόλεις Βουλλίς και  Έλυμα κι από τα όρη το Βέρμιο,[40] Η πρώτη προφανώς ευρίσκεται κάτω από τον σημερινό οικισμό Αυλές, από το οποίο ελέγχονταν τόσο η δίοδος του Σαρανταπόρου προς τη Θεσσαλία όσο και η διάβαση του Αλιάκμονα ποταμού, και η δεύτερη αντίστοιχα στη θέση Παλιόκαστρου Καισαρειάς.

Στην Εορδαία τοποθετεί τις πόλεις Σκαμπείς, Δίβομα, Δαυλία, αλλά δεν έχω ερευνήσει πού μπορεί να είναι, δεν διαβάζω αρχαιολογικά περιοδικά και είναι κάπως μακριά η περιοχή από μένα ή, τέλος πάντων, δεν ήρθε ακόμη ο καιρός.

Δεν απάντησα. Συνέχισα ότι στον Κλαύδιο Πτολεμαίο βασίστηκε ευανάγνωστος χάρτης που τυπώθηκε στη Ρώμη το 1478.[42] Περιέχει το Βέρμιο και τον Αλιάκμονα ονομαστικά και σχεδιαστικά, αλλά την Ελίμεια την θέτει παραθαλάσσια κι αρκετά μακριά, στο Ιόνιο Πέλαγος. Και οι αρχαίοι χαρτογράφοι δεν είχαν επισκεφτεί την περιοχή ούτε είχαν ρωτήσει επισταμένως για τη θέση της. Δεν λείπει από την επιστήμη η εξ αποστάσεως γνώμη και γραφή.

Οι επόμενοι αντίστοιχοι του Μεσαίωνα, ο Γερμανός Sebastian Münster[43] π.χ., τύπωσε το 1544 τον πρώτο γεωμορφολογικό χάρτη, όπου συμπεριλαμβάνεται και η περιοχή της Μακεδονίας ζωγραφίζοντας ευκρινέστερα τα βουνά και τους ποταμούς,[44] όχι όμως αυτό, το Μποζ Τεπέ, ούτε και τα ρέματα που το περιρρέουν.

5 Ελλάδα-σε-χάρτη-Πτολεμαίου-α-300x207

Εικόνα 5. Ιταλικός χάρτης του 1478 βασισμένος στη γεωγραφία του Πτολεμαίου, στον οποίο αποτυπώνεται ο ποταμός Αλιάκμων και το όρος Βέρμιο: Antique Maps / Europe / Southern Europe / Greece, 1478, Rome edition of Ptolemy’s Geography, created under the direction of Conrad Swenheym

Μια ελπίδα που είχες να φανείς, συνέχισα, ήταν το έτος 1588-89 στο χάρτη[45] Ιταλού μοναχού[46] κι αργότερα σε άλλους αντίστοιχους[47] εξανεμίστηκε. Καθώς υπάρχει συνέχεια -συνήθως εμπλουτισμένη, όχι όμως πάντα αληθής- και στη χαρτογραφία, ας λεν διάφοροι εραστές των θεωριών ό,τι θέλουν για τις ασυνέχειες, εμφανίζεται πάλι ονομαστικά ο Αλιάκμονας ποταμός, τον γράφει όμως Aloto, και ο Όλυμπος, τον οποίο καλημερίζεις κάθε πρωί, όταν δεν έχει ομίχλες ή νέφος από τα θερμοηλεκτρικά εργοστάσια της ΔΕΗ.

Εδώ όμως θα επαινέσω τον ειρημένο κληρικό, πρώτον επειδή κατέγραψε, έστω και λειψά ως S. Nico τον Άγιο Νικόλαο αλλά και την Vastanza, δηλαδή την Άνω και Κάτω Κώμη, γνωστοί οικιισμοί της Ελίμειας με το ως πρότινος όνομα Βάντσις. Δεν γνώριζε ότι στο ίδιο οροπέδιο οι Βάντσις είχαν 251 εστίες την εποχή αυτή, ενώ η Κάλιανη, μετέπειτα Αιανή, τριπλάσιες;[48]

Αλλά, θα πεις, συνέχισα ότι η μνήμη άγεται και φέρεται ανάλογα με τους καιρούς, όπως και οι ιδιοκτήτες της ή οι εργαλειοποιοί της. Αν, βέβαια, θέλεις πάμε στους σύγχρονους καιρούς, όταν τα τζαμιά των Τούρκων που έφυγαν από δω τα διαμόρφωσαν το 1925[50]οι πρόσφυγες της Φτελιάς και Γαλλιάνας σε Δημοτικό Σχολείο το πρώτο, σε Σχολείο ομού με χριστιανικό ναό το δεύτερο.[51] Μεταμορφώσεις, η μεν του ουρανού, η έτερη γήινη, αλλά η βάση τους πέρα από τα λόγια ίδια: ενσωμάτωση στο περιβάλλον.

6 ΓΕρμ-χαρτ

Εικόνα 6. Γερμανικός χάρτης του 1544 με τον ποταμό Αλιάκμονα, την οροσειρά της Πίνδου και τον Όλυμπο: Münster Sebastian, New Griechenland mit andern anstossenden ländern wie es zu unsern zeiten beschribe nist, 1544

Στη σκιά του Γκιοζ Τεπέ
Εδώ κι αιώνες το ξέρω, με διέκοψε. Δεν μετράει το μέγεθος, αλλά το μέσον, οι σχέσεις, το ψεύτικο κλάμα, η γονυκλισία, η υποταγή. Κι όσο περνάει ο καιρός, αυτά τα «προτερήματα» θα αυξάνονται γεωμετρικά. Και μάλιστα, κάτι πολύ ιδιαίτερο να σε πω, όταν άρχισε η λεπτομερής χαρτογράφηση, πάλι ήμουν αποσυνάγωγο. Είχα ατυχήσει, βρίσκομαι δίπλα στο Γκιοζ Τεπέ, που έκτοτε με μονοπωλεί ως σήμερα.[56] Γιατί όμως, αφού έχουμε το ίδιο εδαφικό υπόστρωμα, ασβεστόλιθος, και όμοια χλωρίδα (άρκευθοι, κέδρα και δρύες) και πανίδα. Επειδή είναι λίγο πιο ψηλό από μένα; Στο κάτω κάτω αν ήταν όντως καλύτερο εμού, θα το σχεδίαζαν, όπως είπες, αρκετά νωρίς οι χαρτογράφοι.

Συνέχισα λέγοντας πως έκτοτε ύστεροι χαρτογράφοι άρχισαν να το παραθέτουν σχεδιαστικά και ονομαστικά ως Goestepe τo 1875,[65]ενώ Σκώτοι συνάδελφοί τους εν έτει 1911 το ονομάτισαν Σκοπός, μάλιστα το είπαν και βουνό (Μ. Skopos).[66] Τοποθέτησαν όμως τον οικισμό Akbunar (Νίσβουρου στην ιδιόλεκτο, Λευκόβρυση αργότερα) σε λανθασμένη θέση, τι να πρωτοπιστέψει κανείς στην Επιστήμη της Γεωγραφίας, και το κυριότερο άλλαξαν τον δρόμο Βεροίας-Κοζάνης που περνούσε κάτω από τους πρόποδές του.

7 Μπονσινιόρι-Στέφανος-1585-copy

Εικόνα 7. Ιταλικός χάρτης του 1585 με σημειωμένες τη Vastanza (Βάντσες ή Άνω και Κάτω Κώμη) ως και τον S. Nicolo, εξαφανισμένο σήμερα οικισμό ευρισκόμενο νοτίως του χωριού Αμυγδαλιά Κοζάνης:  Bonsignori Stefano, Hellenic peninsula: Greece, Albania, Bosnia and Bulgaria 1585

Γαλλιάνα και Φτελιά
Άρχισε να γελάει σαρδώνεια. Αν είναι δυνατόν, είπε, από τον 14ο αιώνα ως το 1923 που έφυγαν οι μουσουλμάνοι από επάνω και γύρω μου, να άκουσα ελληνική λέξη, εκτός από τους περαστικούς! Για να το αποτυπώσουν έτσι ή ήταν πεπλανημένοι ιδεολόγοι ή μικροί στην ηλικία ή έκαναν χάρες σε γνωστούς και φίλους των, μετά ή χωρίς ανταμοιβή.

8 Εθνολογικός-χάρτης-Βαλκάνια-1912-copy

Εικόνα 8.Εθνολογικός χάρτης Δυτικής Μακεδονίας. Οι πρόποδες του Μποζ και Γκιοζ Τεπέ παρουσιάζονται ως κατοικημένες από ελληνόφωνο πληθυσμό, κάτι που δεν ίσχυε: Kümmerly & Frey, Carte ethnographique de la Macédoine, de l’ Èpireet de la Thrace (1912), 1912-1919

9 Χρωστά-ο-Κουντουράς-από-Γαλλιάνα-1924-copy

Εικόνα 9. Καλλιεργητικά δάνεια προσφύγων Γαλλιάνας 1924, τα οποία συμψηφίζονται με πρότερα έτερα. Ενδιαφέρουσα η αναγραφόμενη πρόταση για «τα δεινά τα οποία υπέστησαν οι ατυχείς πρόσφυγες» όσο και η πληροφορία ότι η Εθνική Τράπεζα διατηρούσε υπoκατάστημα στην Καλλίπολη της Ανατολικής Θράκης το 1922: Τσακόγλου Βασιλική, Ιστορικά έγγραφα, 3/4/2014

Κατοχή
Με ρώτησε μετά αν γνωρίζω γεγονότα της σύγχρονης Ιστορίας τριγύρω του. Απάντησα ναι, συνέβησαν στους πρόποδές σου. Έχω διαβάσει ομιλία του 1938 δασκάλου της Γαλλιάνας, που εκθειάζει τον Ιωάννη Μεταξά και βάλλει εναντίον του πρότερου πολιτικού συστήματος, της δημοκρατίας, για την οποία προσέθετε διαπρυσίως ότι μετεβλήθη εις δημοκρατίαν των ολίγων επιτηδείων, εις οχλοκρατίαν και τέλος εις αναρχίαν[89]

Κάτοικοι από δω συνέχισα, εργάζονταν σε γερμανικά έργα στη Θεσσαλονίκη.[91] Ένας υπέστη ζημίες από αντικομουνιστές οπλίτες,[92] αλλά οι περισσότεροι από αντάρτες του ΕΛΑΣ, καθώς από τα τέλη ήδη του 1942 ορισμένοι κάτοικοι εντάχθηκαν σε εθνικές αντιστασιακές οργανώσεις.[93] Οι Ελασίτες κατέσχεσαν ζώα, τρόφιμα, οικιακό εξοπλισμό, στρατιωτικό υλικό, κιάλια π.χ., ρολόγια, ακόμα κι ένα υποδήλατο.[94] Επί Εαμοκρατίας μάλιστα σκότωσαν στο ξύλο και μετά αποτελείωσαν με μαχαίρια τέσσερις αντικομουνιστές οπλίτες δημοσίως στην πλατεία της Φτελιάς,[95] αλλά δεν πείραξαν καμιά δεκαριά οπλισμένους αντικομουνιστές της, διότι δεν βαρύνονταν με δράσεις εκτός του χωριού.[96] Ειδικότερα…

Κατάβαση
Ωραιότατα, το είπα, αποχωρώ, μπαίνω στη λήθη ως την επόμενη φορά, που θα έρθεις. Αποκρίθηκε όμως με ταχύτητα:

Φορτώθηκα τα πράγματά μου κι άρχισα την κατάβαση. Δεν συμβαίνει συχνά να ομιλεί κανείς με υψώματα, δεν το έχω ακούσει άλλη φορά.

Θα ξαναπάω μόλις ανοίξει ο καιρός.

Δείτε τη ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: 

Vivliografia_-_ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ.docx