Ιστορία Ευρύτερης Περιοχής

...η οποία, αν εξαιρεθεί το ένστικτο της επιστροφής στο χρόνο και τον τόπο, προσφέρει στον ερευνητή τη χαρά της δημιουργίας, ενώ στους αναγνώστες ευελπιστεί να καταδείξει δρόμους ασφαλών αναγνώσεων του παρελθόντος, κατανόηση του παρόντος και προμαντεύσεις του μέλλοντος.

Αφετηρία ήταν πρόσφατη ανάγνωση σχετικών εγγράφων. Σε περίπτωση που αλήθευαν όλα, επρόκειτο για συγκλονιστικό δράμα οι επιπτώσεις του οποίου φτάνουν ως σήμερα με τις κληρονομιές του να ανιχνεύονται στη στάση, στη σκέψη και την πράξη αρκετών επιγόνων.

Στη διάθεση της έρευνας τέθηκαν τα 2/3 των ζημιών, όχι όλες. Εν τούτοις, η έλλειψη ολότητας λογίζεται φορές ως πλεονέκτημα, επειδή δημιουργεί ερωτήματα κι ωθεί στην αναζήτηση συγκείμενων και περικείμενων ψηφίδων ώστε να σχηματιστεί μια ζώσα εικόνα.

Η εύρεση της δήλωσης ζημιών του συνονόματου εκ μητρός παππού μου αποτέλεσε εισιτήριο ασφαλής εισόδου στη βιοτή μιας κατώτατης οικονομικά, αλλά ανώτατης αισθηματικά, κοινωνικής τάξης, αυτής των ευάριθμων αγροτών και ποιμένων που δεν επέτρεψαν την άλωση του χαρακτήρα και της κοσμοθεωρίας τους από τον εκάστοτε συγκυριακό καιροσκοπισμό, προτερήματα που πέρασαν σε επόμενες γενιές.

Διευκρίνιση: δεν ασκούσαν βία όλοι οι σιδηροφορούντες της εποχής ούτε διακρίνονταν εν συνόλω στο διαγούμισμα. Όσο δυνατό και να είναι το ποτάμι των καιρών ορισμένοι ρωμαλέα πρόσωπα δεν αφήνονται να παρασυρθούν, οπότε οι αναφερόμενοι δηωτές εκφράζουν ένα μόνον μέρος κι όχι την ολότητα.

Ιδιαίτερες ευχαριστίες στους αυτόπτες της εποχής που δέχτηκαν να μοιραστούν προσωπικές τους μνήμες κι ακόμη σε όσους τις κατέγραψαν χωρίς να τις δώσουν στο φως της δημοσιότητας όπως π.χ. στο δάσκαλο Κωνσταντίνο Σιαμπανόπουλο, στον οποίον πρέπουν ανδριάντες κι όχι απλές προτομές.

Το κείμενο αφιερώνεται στον κόσμο της μελέτης. Είναι μια ατομική πνευματική άσκηση που προσκομίζεται για επισήμανση ημαρτημένων και προς εναργέστερο φωτισμό άλλων απόψεων, σκέψεων κι οπτικών. Προσφορά στην ενεστώσα Γνώση και περισσότερο στους μεταγενείς θεράποντές της.

Στα Γενικά Αρχεία του Κράτους στην Κοζάνη εναπόκεινται 127 δηλώσεις ζημιών εκ πολέμου του οικισμού Αιανή Κοζάνης, ένθετες σε λεπτότερο και μικρότερο σε μέγεθος χάρτινο περικάλυμμα επιγραφόμενο με κόκκινο μολύβι αιανή Κοζάνης 8(το 8 με διπλή υπογράμμιση).[2] Στην ύπαιθρο διαβίωνε τότε κανείς με μεγαλύτερη άνεση από την πόλη λόγω της ελεητικότητας ορισμένων χωριτών, ιδίως γυναικών, κι επειδή έβρισκε πιο εύκολα κατάλυμα προς διαμονήν. Όσοι δε είχαν συγγενείς, ένιωθαν ακόμη καλύτερα -από την Αθήνα είχαν έρθει τότε στο χωριό η θεία μου Αγγελική με το γιο της.

Εκκλησιαστική ενθύμηση ιερέα της Ελίμειας αναφέρει την ίδια εποχή πείνα μεγάλη και πως Αθηναίοι αγόρασαν το Δεκέμβριο του 1941 3.800 δραχμές την οκά το ψωμί. Αλλά μόνον η τιμή είναι εν όλω αληθής, ενώ η μεγάλη πείνα εν μέρει μόνον και για τους αστούς, καθώς οφειλόταν συν τοις άλλοις στην επιθυμία της πλειονότητας των αγροτών και των ποιμένων να πωλήσουν κρυφά από την Ελληνική Πολιτεία το ζωικό και φυτικό περίσσευμά τους με όσο το δυνατόν περισσότερο κέρδος. Όχι πάντα με επιτυχία, αφού επιτήδειοι έμποροι, αρκετοί από τους οποίους προφανώς δήλωναν Αθηναίοι για να μην φανερώνουν τα πραγματικά τους ονόματα και χωριά, αγόραζαν τα είδη με κατοχικά χαρτονομίσματα που παρά την ονομαστική τους αξία είχαν ελάχιστη αγοραστική.

Φοροκαταιγίδα                                                                                                                                                

Κάθε μελέτη παρομοίων εγγράφων, αν επιθυμεί να ξεφύγει από τη μομφή της απλής αντιγραφής, είναι αναγκαίο να ορμαθίζεται με άλλες πηγές. Ακόμη να εμπλουτίζεται και να εντάσσεται στο χώρο και το χρόνο μακριά από το διάφορον και την προκατάληψη. Συγκεκριμένα ονόματα, αγαθά, ποσότητες και γεγονότα τέρπουν τον ειλικρινή ερευνητή όσο κι αν η ασάφεια τον καλεί απατηλά σε δρόμους όπου το μυθικό περιπλέκεται με την αλήθεια εις βάρος της δεύτερης. Την εικόνα των γραπτών πηγών έρχονται να συμπληρώσουν, απολεπίσουν ή αποδομήσουν προφορικές καταθέσεις αυτοπτών μαρτύρων, μαρτυρίες το ίδιο ισάξιες αν όχι ανώτερες από τις καταγεγραμμένες αντίστοιχες λόγω του πλούτου και της αμεσότητάς τους. Πρόκειται για ανεκτίμητο εργαλείο στα χέρια κάθε εμβριθούς κι έμπειρου ερευνητή. Όπως ορθά θεωρεί επιφανής θεράποντας της Ιστορίας: το σλόγκαν στην Προφορική Ιστορία είναι: «όσο πιο πολλά ξέρω, τόσο πιο πολλά μαθαίνω».[4] Οι δεύτεροι είχαν τη δυνατότητα να προσέλθουν αυστηροί στο πεδίο κρατώντας στα χέρια τους τις πρότερες ενιαύσιες δηλώσεις σιτοκαλλιέργειας στην Κεντρική Επιτροπή Προστασίας Εγχωρίου Σιτοπαραγωγής (ΚΕΠΕΣ) των κατοίκων όπου δηλωνόταν η ποσότητα τόσο για τη νέα σπορά όσο και για τις τροφικές ανάγκες της οικογένειας.[6] Στην Εορδαία οι κάτοικοι ενίσχυαν την αλήθεια των ζημιών που είχαν υποστεί τόσο με βεβαίωση του δημάρχου όσο και του Ειρηνοδικείου.[8]

Εδώ δημιουργούνται ερωτήματα: μήπως οι κάτοικοι συμπεριέλαβαν στις δηλώσεις ζημιών που προξένησαν οι κατακτητές και οι υπόλοιποι ένοπλοι τους φόρους προς την Ελληνική Πολιτεία επί της παραγωγής σίτου, κριθής, σίκαλη κι αραβόσιτου, της δεκάτης δηλαδή, γνωστότερης ως δέκατο, και του παρακρατήματος, φόρου που ξεκίνησε το 1942 ως το 1/10 της δεκάτης και το επόμενο έτος μειώθηκε στο 1/6 της περίπου;[10] Τυπικά το παρακράτημα δινόταν στα λαϊκά συσσίτια που διαφέντευε η νομαρχία στις πόλεις και κωμοπόλεις του νομού,[12] ενώ στον πιο μακρινό Λάβα κανείς.[14] ενώ στην αντίστοιχη των Σερβίων μόνον το 3,7% τους.[16] Ούτε κι από ιδεολογικούς λόγους στήριξης ή άρνησης του καθεστώτος εξαρτιόταν το δόσιμο, αφού στα Σέρβια από τα διαθέσιμα στοιχεία απέφυγαν το παρακράτημα τόσο ο Μιχαήλ Παπαδόπουλος, μετέπειτα αρχηγός αντικομουνιστών οπλιτών ως Μιχάλαγας, όσο και μέλος έπειτα της ΠΕ του ΚΚΕ Κοζάνης[18] Ήταν μάλλον ζήτημα χαρακτήρα, ευπείθειας στους νόμους ή πρόσδεσης στην εξουσία.

Το ερώτημα αν το δέκατο που κατέθεταν οι κάτοικοι στην Ελληνική Πολιτεία συμπεριελήφθη -όταν λαμβάνονταν σε ειρηνικούς καιρούς- στις δηλώσεις ζημιών των κατοίκων απαντάται σε σπάνιες μαρτυρίες, ενός αγρότη π.χ. του οικισμού Αγίου Δημητρίου Κοζάνης ο οποίος γράφει αυτολεξεί σε δήλωση ζημιών του από τους Γερμανούς: δια δεκάτην οκ <500> πεντακοσίας,[20] Και τρίτος από τον Άγιο Δημήτριο πάλι δήλωσε ότι τις 250 οκ που προόριζε για το φόρο της δεκάτης τις πυρπόλησε ο ΕΛΑΣ μαζί με την οικία, το στάβλο και την αχυρώνα του κατά την επίθεσή του εναντίον του χωριού.[22] και άλλους λόγους.[24] ενώ οι εγχώριοι του ΕΕΣ.[26]

Έπειτα, πόσα αγαθά παρέμεναν στα χέρια των κατακτητών και πόσα στα αντίστοιχα της Ελληνικής Πολιτείας; Με βάση σύγκρισης το μόνιμο πληθυσμό[28] κι έπειτα από κωμοπόλεις και οικισμούς του νομού όπως το Μεσόβουνο, τα Σέρβια, το Τσοτύλι και δεκάδες άλλους που είχαν καταστρέψει Γερμανοί και Ιταλοί και μετά από αντίστοιχα χωριά οπλιτών που χτυπούσε ο ΕΛΑΣ -στο σπίτι του παππού στην Κοζάνη έμενε μια οικογένεια προσφύγων από οικισμό της τελευταίας περίπτωσης. Στα λαϊκά (της Ελληνικής Πολιτείας) συσσίτια της πόλης Κοζάνης αρχάς 1943 σιτίζονταν 4.500 άνθρωποι,[30] κι ο πρόεδρος της Ομοσπονδίας Επαγγελματιών Κοζάνης[32] ληστρικαί συμμορίαι κατά τη μαρτυρία αξιωματικού-επόπτη επισιτισμού του νομού Κοζάνης. Η εύρεση απάντησης για το ποιος είχε χαράξει σωστή πολιτική είναι εξαιρετικά κοπιαστική εφόσον η ανάγνωση της διαμάχης είναι τουλάχιστον διττή, μία κοντινή κατά την οποίαν ο πομπός (Κοζανίτης- Βελβεντινός) και ο δέκτης (λαός) ήταν ήδη γνωστοί οπότε υπάρχει εξάρτηση από το παρελθόν και μια έτερη μακρινή όπου δεν υφίστανται πρότεροι συνδετικοί κανόνες ούτε ανάγκη μελλοντικής διασφάλισής της έδρας τους (διορισμένος Αθηναίος και κάτοικοι). Συμβάντα που εξηγούνται από τη γνώση του γεγονότος ότι επί Κατοχής η Ελλάδα είχε χωριστεί σε χωριστές ζώνες επιρροής, σχεδόν απομονωμένες μεταξύ τους: η μισή Μακεδονία ανήκε στους Γερμανούς, ενώ η υπόλοιπη στους Βουλγάρους και τους Ιταλούς με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν συλλογικότητες όπως λ.χ. η Ένωση Πυροπαθών Μακεδονίας, που διατηρούσαν λίγες μόνον επαφές με την πρωτεύουσα Αθήνα.[34] ενώ το προηγούμενο έτος επιγνώμονες πληροφορούσαν ότι είχε καλλιεργήσει 326, μια τεράστια διαφορά που εν μέρει οφειλόταν στο ότι κατείχε κτήματα σε δύο όμορα χωριά, Αιανή και Κερασιά, οπότε η σύμφυρση των αριθμών ήταν φυσική. Πιο βάσιμη αιτία της διαφοράς ήταν ο φόβος κατάσχεσης των δημητριακών από τους αντάρτες γι’ αυτό παρακλητική ανακοίνωση της Γενικής Διοίκησης Μακεδονίας ανέφερε πως όσοι εργάτες των πόλεων βγουν στην ύπαιθρο με αμοιβή ως θεριστές θα προστατεύονταν από τους Γερμανούς,[36] και ύστερα δήλωναν πως την είχαν αρπάξει οι Γερμανοί δεν έχει εξακριβωθεί και ούτε είναι μάλλον δυνατόν. Πάντως η Νομαρχία Κοζάνης διέθετε κατασχεμένα σιτηρά το 1942, πριν εμφανιστούν αντάρτες,[38]

Το κρυφτό κράτους και χωριτών παιζόταν κι ως προς τα αλεστικά δικαιώματα, δηλαδή έκαστος παραγωγός, όταν πήγαινε στο μύλο να αλέσει, έπρεπε να δώσει 5% του αλεύρου στην Πολιτεία. Σύμφωνα με επόπτη μύλων της ΝΑ Ελίμειας κι άριστο γνώστη της κατάστασης την άνοιξη του 1942 οι μυλωθροί… έκαμαν την τύχην τους αφού δεν υπήρχε αλήθεια στην καταγραφή των γεννημάτων που έρχονταν για αλευροποίηση, καταγραφή στην οποία αρνούνταν να συνεισφέρουν οι πρόεδροι των κοινοτήτων.[40] εγκύπτουμε προς διάκρισιν της αληθείας και του ψεύδους, της σαφούς ιδιατερότητας και της πλαστής γενικότητας στη δήλωση ζημιών του παππού μου Αθανασίου Κύρινα, του οποίου φέρω το όνομα. Δηλώνεται ως γεωργός, όπως πράγματι ήταν, ενώ χρημάτιζε φορές και πιστικός. Ο άγνωστος γραφέας της δήλωσης -ο παππούς δεν ήξερε να διαβάζει- παρέθεσε τις ζημίες, όλες από Γερμανούς, ως εξής:

14 οκάδες Λίγδα, 1 βιλέντζα, 500 οκάδες Σύτον, 1 τσιουβάλι με 40 οκάδες Σύτον, ένα τυνικέ τιρή 10 οκάδες, ένα κουστούμη ρούχα, 5 κότες, ένα ζεύγος παπούτσια και δίο Γουρνόπουλα 10 οκάδες.

Πεντακόσιες σαράντα οκάδες σιτάρι, δηλαδή 692 σημερινά κιλά, ίσως θεωρηθούν από ανθρώπους της πόλης (ιστορικούς και μη) τεράστια ποσότητα, όχι όμως από αγροδίαιτους της εποχής ή ελεύθερους μελετητές του σήμερα. Ο λεχθείς σίτος (ζουλίτσα, κουτρουλιά ή κατράντσα)[42] χωρούσε άνετα σε ξύλινο αμπάρι του ενός κυβικού μέτρου. Αυτά έστεκαν συνήθως στη μισιά, το σημερινό σαλόνι ή, ορθότερα, το μέρος του οικήματος που διαχώριζε τα υπνοδωμάτια από το μαγειρειό ή το στάβλο των ζώων. Προοριζόταν για την ενιαύσια διατροφή της οικογένειας και των ζώων σε περίπτωση φθοράς των. Ελάχιστο αγαθό, αλλά τόσο είχαν τη δυνατότητα να αποθηκεύσουν στον οίκο τους οι βιοπαλαιστές της περιοχής -την ίδια εποχή χαλκουργός των Σερβίων της συνοικίας Ζευγολατιά δήλωνε την ίδια ποσότητα, την οποία είχαν όμως λεηλατήσει οι Ιταλοί.[44] Ο παππούς του παππού Ιωάννης που είχε στις αρχές του 20ού αιώνα δυο βόδια για οργώματα, το ένα εξαιρετικά ηλικιωμένο,[46] Είναι πασιφανές πως στους θανάτους συνετέλεσε η κακή διατροφή, αφού ο ειρημένος είχε καταγραφεί το 1908 ως ο πτωχότερος όλων στο χωριό.[48] Άφησε τον κόσμο μαζί με την κυρά του από την ίδια γρίπη κι αυτός, ασθένεια που ξεκλήρισε σημαντικό μέρος της Αιανής, της περιοχής και γενικώς ολόκληρης της υφηλίου,[50] αφού θύτες και θύματα ανήκαν στο ίδιο κοινωνικό και οικονομικό στρώμα. Οι κλοπές και ιδίως οι βιαιότητες ήταν το εξωτερικό ένδυμα ανεξέλεγκτων παρορμήσεων, είδος χαμηλών πόθων που δεν παρέλειπε να ζεσταίνει ο κόκκινος φασισμός σύμφωνα με μεταπολεμική ομιλία του δασκάλου γειτονικού οικισμού,[52]

Δεν ψευδόταν ποτέ ο παππούς και πρώτευε στην αφιλοχρηματία κι επίδοση άνευ αντιτίμου αστείρευτης αρωγής σε όποιον τη ζητούσε ομοιάζοντας το γονέα του. Ποιες εγγενείς τάσεις κανοναρχούσαν αυτούς τους ανθρώπους ώστε να μη νιώθουν το παραμικρό αίσθημα ιδιοκτησίας, δισταγμού αρωγής, άρνησης κι αποφυγής των πονηρών άλλων; Στο απέρριτον του βίου τους εναρμονίζονταν πλήρως με τη φύση, απολάμβαναν τη ροή των τρεχούμενων νερών, τον καπνό των υγρών ξύλων σε χειμερινές στάνες και την ευωδία των ανθέων σε θερινούς καταυλισμούς, το θρόισμα του ανέμου, τις εναλλαγές του καιρού, τον έναστρο ουρανό, τις μελωδίες των ιερέων, τις εορτές.

Με την αναρπαγή των αγαθών της οικογένειας του παππού από τους λυμαντήρες Γερμανούς κι οπλίτες η πενταμελής οικογένεια έπλεε ανέστια στον ωκεανό της έσχατης ένδειας. Δεν ήταν καν ζευγίτης για να καλλιεργεί, με μόνον μια πολύπαθη αγελάδα να οργώνει, την κεντούσε μάλιστα για να προχωρεί.[54] και προφανώς στους απόρους, γι’ αυτό η Νομαρχία Κοζάνης ζήτησε άνοιξη του 1944 από την κοινότητα κατάσταση των ενδεών κατοίκων της. Λαμβάνοντάς την τήνπροώθησε στο νέο ρυθμιστή των φόρων, της διαμοίρανσης αγαθών και της μεταφοράς τροφίμων από τον σιδηροδρομικό σταθμό του Αμυνταίου ως την Κοζάνη όπως συνάγεται από ύστερο έγγραφο όπου έχει καλυφθεί το όνομά της,[56] Η ΕΣΟ αποποιήθηκε εγγράφως το αίτημα:

…άπαντες οι εν [τη καταστάσει] αυτή αναγραφόμενοι κατά τας πληροφορίας μας, τυγχάνουσιν εύποροι και αγροτικώς εγκατεστημένοι και ως εκ τούτου δεν πρέπει να τύχωσιν περιθάλψεως εκ μέρους υμών.[58]ή απλώς η ανυπακοή τους σε κελεύσματα κι επιταγές της πόλης; Γνώριζαν οι πένητες του χωριού ότι με μια επίσκεψη στα γραφεία της ΕΣΟ θα επιτρεπόταν μάλλον η διακίνηση των τροφίμων όπως είχε συμβεί στα Γρεβενά με υποδηματοποιό της πόλης που τη βοηθεία των Ιταλών ξαναγράφτηκε στην κατάσταση απόρων από την οποία τον είχε διαγράψει ο τοπικός πρόεδρος του Επισιτισμού;[60] Ή η υποψία ότι μέρος της βοήθειας θα κατάσχονταν από το ΕΑΜ μιας και το χωριό ανήκε τα βράδια στην ανταρτοκρατούμενη ζώνη; Πάντως η ΕΣΟ ως οργάνωση αποκλειστικά της πόλης Κοζάνης αγνοούσε την ύπαιθρο αφήνοντάς την στη δικαιοδοσία του ΕΕΣ. Οι τελευταίοι κτυπημένοι από τον ΕΛΑΣ, τον οποίον δεν ήταν σε θέση να καταβάλλουν, επιχειρούσαν να λάβουν πίσω μέρος των αγαθών τους από λάθος ανθρώπους και με λάθος τακτικές, στις οποίες συμπεριλαμβάνονταν κι ολίγη ή πολλή βία. Ενώ η ΕΣΟ των αστών διανοούμενων φερόταν στην πλειονότητά της αλλιώς: σε μια καταγραμμένη περίπτωση φώναζαν μόνον κι απειλούσαν τον συλληφθέντα γραμματέα της αχτιδικής επιτροπής Κοζάνης του ΚΚΕ πριν τον ελευθερώσουν.[62] μάλλον αληθεύει ως προς το πρώτο γινόμενο, αλλά τι έφθασε στο χωριό μας, όταν αρκετά προσφυγικά αντίστοιχα είχαν πυρποληθεί από τους αντάρτες, είναι άδηλο. Ούτε ακούστηκε να μοιραστούν τρόφιμα ή δραχμές οι πένητες του χωριού μας από την ακόλουθη ανταρτική εξουσία, το Επαρχιακό Συμβούλιο της Τοπικής Αυτοδιοίκησης όπως μετονομάστηκε το ΔΣ της Νομαρχίας Κοζάνης, παρόλο που σε έντυπό τους ανέφεραν πως πρόσφεραν το ποσό των 210.000 δραχμών σε απόρους πόλης και Περιφερείας.[64] Όσο περισσότερο φανταχτερά είναι τα λόγια, τόσο μικρότερες οι πράξεις.

Προκαλεί έκπληξη σε όποιους θεωρούν ότι σπανίζει το παράλογο, δυο αντίθετες κατά τα λεγόμενά τους εξουσίες, η ΕΣΟ και το ΕΑΜ, να πράττουν το ίδιο ή, ορθότερα, να μην πράττουν τίποτα που να τις διαφοροποιεί, αλλά έτσι λειτουργεί συχνά η ανθρώπινη κοινωνία. Τα ιδεολογικά επικαλύμματα των δύο ολοκληρωτικών τάσεων φαίνονται αντιδιαμετρικά στους πολλούς ή τους ιδιοτελείς, αλλά κάθε προσεκτικός παρατηρητής, όταν τολμήσει, σπάει χωρίς δυσκολία το κέλυφός τους για να δει τις ομοιότητες των πυρήνων, αν όχι την απόλυτη ταύτισή των: την αυστηρή π.χ. ιεραρχία, τη βαθιά πίστη και υπακοή εις βάρος του νου και της σκέψης, την εξέχουσα υπερβολή, τον ωμό επιθετικό λόγο κττ. Όπως ορθά έγραφε Βρετανός σύνδεσμος:

και η Αριστερά και η Δεξιά απασχολούνταν να εκδίδουν προπαγανδιστικές εφημερίδες, ο καθένας υποστηρίζοντας τις ίδιες αρετές και κατηγορώντας τον άλλον για τα ίδια εγκλήματα και παραλείψεις.[66] 4.225 τόνοι ζάχαρη στην Κοζάνη και 650 τόνοι γάλα κ.α.[68]

Δεν γνωρίζουμε επακριβώς τι είδους βοήθεια δόθηκε από τη βρετανική ΕΜ ΕΛ (MilitaryLiaison-ML), η οποία για λόγους ασφαλείας των μελών της στο τέλος του 1944 είχε σταματήσει τη δραστηριότητά της[70] αν και πάλι η πρώτη συνέδραμε τη δεύτερη χωρίς διατυμπανισμούς.[72] Φόβος υπαρκτός, αφού στην Καστοριά 18 αυτοκίνητα γεμάτα τρόφιμα της ML ανέλαβε Δεκέμβριο του 1944 να τα διαμοιράσει η ΕΤΑ, δηλαδή η οργάνωση επιμελητείας του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ.[74] που δρούσαν στην ύπαιθρο, των κομουνιστών δηλαδή ανταρτών. Τι έφθασε στους δεινοπαθούντες είναι άγνωστο. Από τις διαθέσιμες πληροφορίες γνωρίζουμε ότι κύριο βάρος της κρατικής ή της βρετανικής αρωγής (είναι αδιευκρίνιστος στις πηγές ο ακριβής πάροχός της)[76] διαδικασία κατά την οποία σπαταλιόταν πολύτιμος χρόνος, γι’ αυτό και καθυστερούσε κάθε αποτελεσματικό σχέδιο αρωγής όπως δείχνει σχετικό βιβλίο χρηματικής διαχείρισης που άρχεται από τα τέλη Οκτωβρίου του 1945.[78] ιδιαίτερα στον τύπο της εποχής,[80] κι οργάνων της τάξεως συχνά σε άλλα χέρια και πωλούνταν στην αγορά,[82] αλλά στη Μηλιά, όμορη της Αιανής, η πρώτη δόση φάνηκε τον Αύγουστο του 1945.[84] και μάλλον μηδαμινή ή ελάχιστη ήρθε στην οικογένεια του παππού μας επί Κατοχής και στον κυρίως Εμφύλιο Πόλεμο γι’ αυτό κι αποδεκατίστηκε: είχαν πεθάνει τέσσερα παιδιά τους, η 4χρονη Ελευθερία, η 10χρονη Βάια, η Γιάννω που έζησε 15 μέρες και η 3χρονη Δημητρούλα.[86] εκμεταλλευόμενη την αφθονία μοιράσματος δυτικού ρουχισμού από την Ούνρα με αποτέλεσμα τα παλαιά να αποθηκεύονταν ή πετιούνταν, η γιαγιά δεν ανταποκρίθηκε. Δεν είχε στολή του γάμου (σήμερα τη λεν λαζαριάτικη) ούτε και πόρους για να ράψει αντίστοιχη στην έφηβη κόρη της, τη μάνα μου. Μόνο τη μαύρη συνήθη ενδυμασία της δουλειάς. Και με βάση πηγές της εποχής καινουργής ιματισμός σε ικανή ποσότητα ήρθε τον Ιούλιο του ιδίου έτους,[88] στην παραποτάμια θέση Βέρβιρ(η) τον Απρίλιο του 1941.[90]

Αν ο χώρος που έχει ερευνηθεί καλά φωτίζεται εύκολα, η πραγματικότητα από την υπερβολή είναι δυσδιάτμητη στις δηλώσεις ζημιών των άλλων. Γι’ αυτό είναι απαραίτητη η συμβολή παρόμοιων πονημάτων που θα εστιάζουν πολύ κοντά το φακό τους, υπόθεση όχι τόσο εύκολη, κι αν ποτέ πραγματοποιηθεί, θα είναι εξαιρετικά χρονοβόρα.

Έντυπες περιπέτειες

Λίγες μόνον ημέρες μετά την ανακωχή ΕΛΑΣ και Βρετανών στην Αθήνα, τον Ιανουάριο του 1945, το Γενικό Λογιστήριο του Κράτους, έχοντας την εμπειρία του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου ως προς τις τότε οφειλές της Γερμανίας, εξέδωσε εγκύκλιο σύμφωνα με την οποία οι παθόντες είχαν τη δυνατότητα να υποβάλουν δηλώσεις ζημιών προς αποζημίωσίν των.[92] Εκάστη τέτοια υπεύθυνος δήλωσις ζημιών υπογράφτηκε την 17η του ιδίου μηνός.[94] φαίνεται πρόωρη, ίσως η ημερομηνία είναι λανθασμένη.

Στην Κοζάνη το πρότυπο των δηλώσεων έφθασε τέλη Μαρτίου του 1945 όπως φανερώνουν αντίστοιχες κατοίκων της πόλης και των όμορων χωριών που εγράφησαν την 30ή του μηνός, επειδή λίγες μέρες νωρίτερα κατέθεσε τα όπλα ο ΕΛΑΣ της περιοχής ερχόμενος από την Ήπειρο όπου είχε εκστρατεύσει εναντίον του ΕΔΕΣ. Ενώ στο χωριό μας το έντυπο υλικό ήρθε ύστερα από μια βδομάδα, όπως τεκμηριώνει δήλωση με ημερομηνία 5^ης Απριλίου 1945, παρόλο που ένας οδοιπόρος χρειαζόταν 4 μόνον ώρες βαδίσματος, ενώ η τελευταία συμπληρώθηκε την 10^η μέρα του ιδίου μηνός. Στην περιοχή του Βοΐου οι δηλώσεις ζημιών συμπληρώθηκαν τον επόμενο μήνα,[96] κι όχι σε ημιδομημένο τυπωμένο φύλλο χαρτιού. Ο χρόνος τότε -όπως και σήμερα- κυλούσε με πιο αργούς ρυθμούς στην επαρχία, η πόλη ήθελε για λόγους συμφέροντος να προηγείται.

Ήταν αναγκαία η καταγραφή των ζημιών που προκάλεσαν κατά την περίοδο της Κατοχής οι Βούλγαροι, οι Γερμανοί και οι Ιταλοί. Προστέθηκαν όμως από το λαό ως ερημωτές και οι γερμανοντυμένοι Έλληνες του αντισυνταγματάρχη Γεωργίου Πούλου, οι αντάρτες του ΕΛΑΣ, οι αντικομουνιστές οπλίτες και ο Ελληνικός Στρατός, κάτι που φειδωλά μόνον διατυπώνεται σε επίσημα σχετικά βιβλία της εποχής.[98] αλλά μεσούσης της Κατοχής είχαν ήδη αναλάβει οι Βρετανοί διανέμοντας λίρες στους πυροπαθείς και στις οικογένειες των ανταρτών.[100]

Οι δηλώσεις συμπληρώνονταν στον τόπο διαμονής καθενός και παραδίδονταν στις κοινότητες ή στους δήμους με τελικό αποδέκτη το Υπουργείο Οικονομικών όπως έγραφαν τα ημιδομημένα έντυπα. Κατά μιαν άποψη οι δηλώσεις ζημιών έφθασαν στην Αθήνα κι επεστράφησαν μετά στις νομαρχίες,[102] παρέτεινε το χρονικό διάστημα συγκέντρωσής των. Προστίθονταν μάλιστα στις παλιές και νέες δηλώσεις που κατέφθαναν από απομακρυσμένα χωριά,[104] είναι άγνωστο. Και φυσικά δεν συμπεριελήφθησαν στο ειρημένο επίσημο βιβλίο δηλώσεις ζημιών που εγράφησαν την άνοιξη του 1946,[106] κάτι που μόνον οι γραμματείς οικισματίων είχαν το χρόνο και την υπομονή να πράξουν. Παρόμοιες λεπτομέρειες ήταν δύσκολες για την Αιανή λόγω του πλήθους του οικισμού.

Περιχαρτικά

Αν οι δηλώσεις τυπώθηκαν σε ένα ή περισσότερα τυπογραφεία της Κοζάνης, δεν έχει εντοπιστεί. Πιθανότατα στα δύο που λειτουργούσαν μετά την άνοιξη του 1943, του Βασιλείου Μπάμπου[108] ή του Δημητρίου Γκαβανά,[110]-πρακτορείο εφημερίδων[112] είχε παύσει την άνοιξη του 1943, όταν βγήκε στο βουνό, μέχρι το φθινόπωρο του 1944 που επανήλθε, αλλά κατά μια πηγή δεν ασκούσε το επάγγελμά του.

Όλες τυπώθηκαν με όμοια γραμματοσειρά. Οι περισσότερες σε λευκό χαρτί διαστάσεων 20,4 Χ 29,9 εκ. με ευκρινές υδατογράφημα την κάναβο, και λιγότερες σε σαμουά αντίστοιχο με διαστάσεις 20,7 Χ 29,6 εκ. και πότε με σχεδόν αδιόρατη κάναβο πότε χωρίς. Το λευκό χαρτί συνηθιζόταν στις δηλώσεις του νομού με δύο εξαιρέσεις: στην Πτολεμαΐδα αρκετές εμφανίστηκαν σε χαρτιά πράσινα ή ερυθρωπά,[114]

Ορισμένες δεν περιέχουν στο κάτω μέρος τυπωμένο προς συμπλήρωσιν αίτημα για το σύνολο των ζημιών ούτε και πεδίο για τον τόπο και τη χρονολογία κατάθεσής των. Επιπλέον δεν αναγράφουν ότι απευθύνονται στο Υπουργείο Οικονομικών μέσω του Προέδρου της Κοινότητος. Ωστόσο, η μορφή των εντύπων ήταν ακριβώς ίδια, ενώ σε άλλους οικισμούς δόθηκαν λίγο διαφορετικά και σε άλλο είδους χαρτιού. Μερικές είχαν τυπωθεί στην πίσω σελίδα άλλων ήδη τυπωμένων εντύπων. Όταν οι έτοιμες εξαντλούνταν, οι κάτοικοι συμπλήρωναν χειρογράφως σε ό,τι χαρτί έβρισκαν: πίσω από σελίδες λογοτεχνικών βιβλίων ή και οθωμανικών ταπιών.

Ο πλούτος δείχνει στον ειδικό μελετητή τις διαδρομές του χάρτου πριν από κι αμέσως μετά τον πόλεμο. Ερχόταν άραγε το 1945 το εμπόρευμα από την Ελληνική Χαρτοποιία Μακεδονίας ΑΕ,[116] από την Πάτρα,[118] Το ΕΑΜ είχε αγοράσει το χαρτί του ή το είχε κατασχέσει κι αυτό με τη σειρά του από τις ανενεργές (με την εξαίρεση της αντικομουνιστικής Πατρίδος) επί Κατοχής προπολεμικές εφημερίδες της πόλης;[120] κι άλλες στο Νομάρχη[122] Φυσιολογικές παραδρομές εξαιτίας του πλήθους των εγγράφων που έφθαναν στο γραφείο του.

Μία δήλωση φέρει τον αριθμό 185, ενώ οι ευρεθείσες είναι 127. Λείπει δηλαδή από το υπάρχον σώμα τουλάχιστον το 1/3, 58 για την ακρίβεια. Δεν σώζεται η υπ’ αριθμόν 1, ούτε δύο δεκάδες αντίστοιχες ενδιάμεσα ανά ακανόνιστα διαστήματα, ούτε κι οι εν σειρά 158-183. Λογικά, με πενταμελείς οικογένειες ως μέσον όρο, οι δηλώσεις έπρεπε να είναι περισσότερες από δύο εκατοντάδες, αφού το 1940 είχαν απογραφεί στο χωριό 1086 κάτοικοι,[124] Λείπουν λ.χ. δηλώσεις της οικογένειας του εκ πατρός παππού μου και των υιών του, οι οποίοι έμεναν και στο χωριό και στην πόλη της Κοζάνης, εκτός ενός εκ των τελευταίων, του Κωνσταντίνου, ο οποίος αναγράφεται σε γενική κατάσταση, της Κοζάνης ότι ζημιώθηκε στην οικία του (την πατρική) με το ποσόν των 254.500 μεταπολεμικών δραχμών[126] όχι με την πληθωριστική κατάσταση της Κατοχής, χωρίς όμως να διευκρινίζεται από ποιους. Αν σ΄ αυτό συμπεριλαμβανόταν και ζημίες στην Αιανή ή στο Χρώμιο όπου η οικογένεια διατηρούσε, στο μεν πρώτο σπίτι και παντοπωλείο, στο δε δεύτερο μόνο παντοπωλείο, είναι άγνωστο. Επίσης λείπουν δηλώσεις ζημιών του κατοχικού προέδρου κι άλλων οικογενειών.

Λείπουν βασικές δηλώσεις για τους ναούς, τα δημόσια κτήρια, ιδίως τα Σχολεία που υφίσταντο φθορές[128]

Σήμερα λείπουν τα προπολεμικά αρχεία από το Δημοτικό Σχολείο της Αιανής. Από τους ενυπάρχοντες εκεί δύο δασκάλους[130] το Τσοτύλι, τη Νεάπολη,[132] τη Γαλάτεια,[134] τη Βεύη,[136] κ.α. Στη Σιάτιστα οι αντάρτες είχαν κάψει τα αρχεία της Χωροφυλακής και της Οικονομικής Εφορίας, για να λυτρώσουν όσους αμπελουργούς χρωστούσαν στο Δημόσιο.[138]Ακόμηκοντά μας, στον οικισμό Σπάρτο, περιφερειακός του ΕΑΜ/ΚΚΕ πυρπόλησε κατά μια μαρτυρία τα αρχεία του Δημοτικού Σχολείου,[140]

Επρόκειτο για μεσαιωνικού χαρακτήρα τελετή κατά μιαν άλλη σύγχρονη πηγή,[142] Παρόμοια όμως ως προς το σκεπτικό της αντιμετώπισης του άλλου κι ως προς τη θέα και την απόλαυση της φωτιάς ήταν προφανώς και η αντίστοιχη ενέργεια των ανταρτών του ΕΛΑΣ να καίνε αρχειακό υλικό δημοσίων υπηρεσιών, αλλά όχι τόσο γνωστή κι αρεστή σε επαγγελματίες, οπαδούς, ευπειθείς κι επιλήσμονες. Άλλωστε αυτή διεξαγόταν ιδιωτικά και χωρίς προσκλήσεις. Στην πρώτη περίπτωση επί Μεταξά καταστρέφονταν από τους οπαδούς του βιβλία που κυκλοφορούσαν σε χιλιάδες αντίτυπα οπότε μπορούσαν να ευρεθούν πάλι, ενώ στη δεύτερη επί Κατοχής χάνονταν από το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ διαπαντός μοναδικό υλικό. Η ύστερη άποψη βιβλίου Ιστορίας της Γ΄ Λυκείου 12μελούς συγγραφικής ομάδας, που μοιράστηκε μεν στην τάξη αλλά δεν διδάχθηκε ποτέ, ότι:

η Εθνική Αντίσταση… τους απλούς ανθρώπους… τους μετέτρεψε σε ιστορικούς πρωταγωνιστές, σε δημιουργούς πολιτισμού[144] κοντά στους μαθητές,[146] επτά χρόνια νωρίτερα, επί Μεταξά, εξύψωνε το παλαιό καθεστώς κατά τον εορτασμό του ονόματος του βασιλιά Γεωργίου σε ναό γειτονικού οικισμού. Σύμφωνα με μια πηγή ανέφερε σε δημόσια ομιλία του:

Ας συσπειρωθούμε όλοι γύρω απ΄ τον ανώτατο Άρχοντά μας και τον Κυβερνήτη του [Ιωάννη Μεταξά], κι αυτοί μεν οδηγώντας ημείς δε υπακούοντας ας βαδίσωμε τον δρόμο της εθνικής τιμής. Ζήτω το έθνος. Ζήτω ο βασιληάς μας.[148] για την οποία αιτήθηκε από τη Νομαρχία επίσημο εκ των υστέρων διορισμό του.[150] με επιπλέον τέλη σημάνσεως από το Νομάρχη Κοζάνης επειδή στην εορτή της 4^ης Αυγούστου φορούσε πουκάμισο χωρίς σακάκι.[152]

Με το μισθό να ανέρχεται σε 300 δρχ.[154] κι ομόφρονα με τον πρώην κοινοτάρχη (υποστηρικτή παλαιότερα του Μεταξά, κομουνιστή κατά τους ίδιους, εαμίτη για άλλους).[156] Πόσοι άραγε από τους πέντε κατοίκους που ο Σταθμός Χωροφυλακής Αιανής θεωρούσε ευυπόληπτους κι εγγράμματους επί Μεταξά τον Οκτώβριο του 1937 ώστε να διοριστούν κοινοτικοί άρχοντες[158]

Όπως και επί Τουρκοκρατίας[160] Από ένα στις αρχές του 20ού αιώνα τα παντοπωλεία αυξήθηκαν σε τέσσερα με τον διπλασιασμό[162]από την οποία πήραν και το όνομα.

Ακόμη από τους Γερμανούς όπως δηλώθηκε απαλλοτριώθηκαν είδη των παντοπωλείων του χωριού, όπως προσόψια, σαπούνι και κινίνη.[164] ενώ στην Καστοριά επί Κατοχής σύμφωνα με μια άποψη που προσέμενε βρετανική βοήθεια το 70% των κατοίκων νοσούσε από την ίδια ασθένεια,[166] Περιορίστηκε μόνον έπειτα από αεροπορικούς ψεκασμούς από την Ούνρα στα έλη Σαριγκιόλ, τη λωρίδα των Σερβίων και την κοιλάδα του ποταμού Αλιάκμονα.[168] κι αντάρτες όπως δηλώθηκε στην πρώτη ήδη συνδιάσκεψη του ΕΑΜ Μπούρινου Τσιαρτσιαμπά,[170] κι ένας πολιτικός της ΕΤΑ από την Ποντοκώμη.[172] επειδή η ελονοσία κτυπούσε και τα μέλη του, όπως τον Κρητικό γραμματέα της ΠΕ του ΚΚΕ Γρεβενών Γεώργιο Χειμερινάκη,[174] Ως εργάτης επίσης καταγράφεται άλλος ξενοτοπίτης. Γνωρίζουμε όμως πως κι έτεροι όπως ο χωριανός Κωνσταντίνος Τσιτούρας, φονευθείς αντάρτης μετέπειτα του ΕΛΑΣ/ΟΔΕΚ/ΔΣΕ, εξασκούσαν το ίδιο επάγγελμα, περιοδικά προφανώς γι’ αυτό δεν το ανέφεραν ως κύριο. Ο ειρημένος διέθετε και ξύλινη λιχνιστική μηχανή, μια από τις τρεις του χωριού, αλλά δεν έχει διασταυρωθεί αν την ενοικίαζε ή την διατηρούσε μόνον για την οικογένειά του.

Ότι επαγγέλλονται τον γεωργόν γράφουν άλλες δύο γυναίκες από τους υπόλοιπους μαχαλάδες και ίσως μια τρίτη το ίδιο, στην περίπτωση που ταυτοποιηθεί αν υπογράφει η ίδια τη δήλωσή της ή άλλη που φαίνεται στο επάνω μέρος. Γεωργού δηλώνουν επίσης στο επάγγελμα δύο γυναίκες της συνοικίας των Βλάχων δημιουργώντας μια σπάνια λέξη.

Δυο χήρες ασχολούνται με τα Ικογενιακά, χαρακτηρισμός και γραφικός χαρακτήρας που παραπέμπει στον ίδιο γραφέα. Έτερη, βλαχικής καταγωγής κι αυτή, εγγράφεται ως οικουκερά. Γεωργός κι όχι επαγγελματίας ψαράς δήλωσε άνδρας που τον απαλλοτρίωσαν ένα γρίπο 50 μέτρων. Ιδιαίτερα όσοι κατοικούσαν στη νότια πλευρά του οικισμού που βρίσκονταν κοντύτερα στον Αλιάκμονα ασχολούνταν με την αλιεία στο ποτάμι, μιας και τα κτήματα και οι δραστηριότητες τους επεκτείνονταν ως εκεί, αλλά μόνον για την διατροφή της οικογένειάς τους, όχι για εμπόριο.

Γλωσσικά θησαυρίσματα

Η αποτύπωση των ζημιωτών εκφράζεται συνήθως με την ορθή γενική υπό Γερμανών (ανορθογράφως Γερμάνον). Αρκετοί όμως χρησιμοποιούν την αιτιατική υπό Γερμανούς (ανορθογράφως Γερμανός), λιγότερο επειδή την τυπωμένη πρόθεση υπό την διάβαζαν από και κυρίως διότι η χρήση της γενικής πτώσης σπανίζει στο χωριό. Όσοι έχουν οικίες ή κτίσματα καμένα συμπληρώνουν υπό Γερμανού Ζημήα εμπρισμούς, Γερμανών εμπριγμούς. Οι λεηλατημένοι γράφουν:

Ελαιλαηθίσα υπό τον Γερμανόν, Γερμανών λεηλασίας, Γερμανών <λεηλασία>, Γερμανούς <λεηλάτισαν>, Γερμανούς ζημίαι ή Γερμανής Ζημίαι.

Στην Αιανή ομιλούνταν -και από τους δίγλωσσους Βλάχους- η μακεδονική χωριατική, ελληνική διάλεκτος συγκοπτόμενη ή αλλαγμένη σε φωνήεντα, εμπεριέχουσα αρχαϊσμούς και τουρκικές, βλάχικες ή σλαβικές λέξεις -οι τελευταίες ελήφθησαν από τους νομάδες Βλάχους, αφού δεν υπάρχουν σλαβόφωνοι οικισμοί στο οροπέδιο της Ελίμειας ούτε και οι κάτοικοι έβγαιναν συχνά έξωθέν του, κι αρκετές απ’ αυτές, αν όχι οι περισσότερες έχουν χλευαστική ή αρνητική σημασία, γι’ αυτό κι εύκολα είχαν υιοθετηθεί. Την καθαρεύουσα γνώριζαν ελάχιστα οι άρτι αποφοιτήσαντες μαθητές του Δημοτικού, αφού επί Μεταξά είχε προκριθεί νομοθετικά η κυριαρχία της δημοτικής γλώσσας στα σχετικά βιβλία,[176] πρωτότυπη λέξη και πλασμένη μάλλον επιτόπου. Δηλώθηκε και μια γαϊδούρα μετά πόλον, δηλαδή γαϊδούρα μετά πώλου (πουλάρι), ίσως διότι ο γραφεύς είχε πρόσεχε τη θεία λειτουργία ή διάβαζε θρησκευτικά βιβλία.

Το σκουτί εγγράφεται ως σκοτί (προφέρονταν σκτι). Τα γυναικεία ρούχα ως ρούχα γινικίσια, επειδή, ιδίως στα τοπωνύμια, συνηθίζονταν η πρόταση του ουσιαστικού. Το ανδρικό κοστούμι ανδρείκιο. Ενεπρίδη [ενεπρήσθη] η οικοία μου μαρτυρεί πρώην αντάρτης του ΕΛΑΣ, ενώ συνάδελφός του αναφέρεται σε παπουτστια διαβριχα [αδιάβροχα παπούτσια], εννοώντας μάλλον τις πλαστικές μπότες. Έτερος το αδιάβροχο πανωφόρι το γράφει διαβραχω. Τα υποδήματα αποτυπώνονται φορές όπως προφέρονταν: κουρδέλια. Το σαγιάκι των παλτών αναγράφεται ως σιαιάκι -οι Κοζανίτες κατά μια πηγή το πρόφεραν σαϊάκ(ι),[178] σιαϊάκ(ι).

Μαντανίες, δηλαδή μάλλινα σκεπάσματα κρεβατιών υφασμένα σε αργαλειό,[180] και στους ντόπιους μαχαλάδες του χωριού. Ίσως την χρησιμοποιούσαν μόνον στον βλάχικο και πιθανώς οι μαντανίες αγοράζονταν από εξωχώριο έμπορο ή πλανόδιο μικροπωλητή οι οποίοι τις ονόμαζαν τοιουτοτρόπως.

Ένα κακάβη (χάλκινη χύτρα) και δύο χαλινά (χαλινάρια) πήραν οι Γερμανοί, αρχαίοι ελληνικοί τύποι -η τελευταία επέζησε στο χωριό αλλά όχι στην πόλη της Κοζάνης,[182] όχι όμως στην διάλεκτο της πόλης Κοζάνης. Αναφέρεται κι ένα ποκρόβι, δηλαδή υποπέτασμα από μαλλί γιδιών ή προβάτων -στο χωριό εκφωνείται πουκρόβ(ι). Και μια λανάρα επίσης, δηλαδή ξύλινο εργαλείο κατεργασίας μαλλιού[184] κι όχι στη βουλγαροκρατούμενη Ανατολική Μακεδονία. Ούτε κι από κομιτατζήδες που δρώντας στο Βόιο, το Αμύνταιο και την Καστοριά[186] κι άλλων οικογενειών. Ούτε κι από Βρετανούς.

Από Ιταλούς ευρίσκονται δύο έμμεσες: στην πρώτη κάτοικος της βλάχικης συνοικίας γράφει ελελατοθίσα υπό τον Γερμανον και Εταλόν δηλώνοντας ρουχισμό από το θεριό [θερινό] σπίτη, ξεκάθαρα δηλαδή από τη Σαμαρίνα όπου ξεκαλοκαίριαζαν οι Βλάχοι του χωριού, αλλά δεν κατατοπίζει επακριβώς ποιοι λεηλατητές πήραν εφτά από τα σφαχτά του. Υπό Γερμανών και Ιταλλών γράφει δεύτερος, αλλά είναι αδιευκρίνιστο το ακριβές είδος του ζημιώματος όσο και ο τόπος διάπραξής του. Οι Ιταλοί διακρίθηκαν κι αυτοί στις εκτελέσεις, πυρπολήσεις, λεηλασίες κι αναρπαγές, κάτι που δεν είναι ευρέως γνωστό στο κοινό, αλλά η λύμη τους θα αναλυθεί σε άλλη εν καιρώ εργασία. Πάντως στο χωριό μας δεν πάτησε ούτε ένας Ιταλός, ανήκε πλήρως στη γερμανοκρατούμενη ζώνη.

Δεν ευρέθησαν επίσης δηλώσεις ζημιών εκ μέρους των εθελοντών του αντισυνταγματάρχη Γεωργίου Πούλου, οι οποίοι εμφανίστηκαν μια μόνον φορά, το Σεπτέμβριο του 1943, στο χωριό μαζί με Γερμανούς για διενέργεια εκκαθαριστικών επιχειρήσεων πέρα από την όχθη του ποταμού Αλιάκμονα.[188] Μόνον ένας από τους Έλληνες επιδρομείς ήταν γνωστός σε κάτοικο της Αιανής ως πρόσωπο από τον καιρό της στρατιωτικής θητείας.[190] αλλά τους ονόμαζε όπως επιθυμούσε. Τον καιρό εκείνο τα ψευδώνυμα και οι αναληθείς ειδήσεις περίσσευαν, ώστε ελάχιστοι τα/τις πίστευαν.

Ούτε υπάρχει καθαρή δήλωση ζημιών από την Εσωτερικήν Αντίστασιν, δηλαδή τις άλλες γνωστές στον τόπο επαναστατικές οργανώσεις εκτός του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ, την ΥΒΕ/ΕΚΑ Δυτικής Μακεδονίας, του ΕΔΕΣ και την ΠΑΟ. Τέτοιου είδους αντάρτες δεν εμφανίστηκαν στο χωριό, αν και είναι πολύ πιθανό νεαρός Σμυρνιός πρόσφυγας οπλοδιορθωτής κι έφεδρος λοχίας που την περίοδο της πείνας είχε έρθει από την Αθήνα σε συγγενείς του στο χωριό να γνώριζε ή να ανήκε στην ΥΒΕ/ΕΚΑ. Απήχθη όμως κι εφονεύθη από τον ΕΛΑΣ επειδή δεν συνεβλήθη μαζί του[192] ενώ τα προσφυγικά χωριά του οροπεδίου νωρίτερα, την Πρωτοχρονιά του ιδίου έτους.[194] στο Δημοτικό Σχολείο της Αιανής επανδρώνοντας φυλάκια επιτήρησης ένα στο Μετόχι της Ζάμπουρντας[196] Οι στρατιώτες έμεναν σε οικίες του χωριού τουλάχιστον για λόγους ασφαλείας, όχι άδικα αφού 4 πρόσφυγες οπλίτες από το Βαθύλακκο,[198]

Πιθανότατα, λοιπόν, μερικές από τις δηλώσεις που λείπουν αναφέρονται σε ζημίες προξενηθείσες από αντικομουνιστές οπλίτες, τους οποίους οι χωρικοί ονόμαζαν παουτζήδις. Τυπικά αναγράφονταν ως Εθνικός Ελληνικός Στρατός, αλλά μάλλον ελάχιστοι γνώριζαν την επίσημή τους ονομασία. Οι ίδιοι προτιμούσαν να καλούνται παοτζήδες για λόγους φραστικής ευκολίας κι επειδή ισχυρίζονταν ότι ανήκαν στην αντιστασιακή οργάνωση ΠΑΟ, κάτι αναληθές παρόλο που ορισμένοι είχαν χρηματίσει νωρίτερα μέλη της. Ο πρότερος τίτλος τους Εκατζήδες, δηλαδή μέλη της δυτικομακεδονικής αντιστασιακής οργάνωσης ΕΚΑ, είχε δυσφημιστεί αρκετά από τον τύπο του ΕΑΜ, δεινότατο σε πάρθια βέλη κατά των αντιπάλων ή όσων δεν συμφωνούσαν μαζί του, για να παραμείνει ως πρότερον είχε.

Έτσι, έμμεσες δηλώσεις για το πέρασμα και τη διαμονή αντικομουνιστών οπλιτών στο χωριό υπάρχουν μόνον τρεις: ο μετά το Φεβρουάριο του 1944 υπεύθυνος του ΕΑΜ αναγράφει στο μέσον ζημίαι υπό ΓερμανωΠαουτζιδουν χρονολογώντας τες από τον Απρίλιο έως το Σεπτέμβριο του 1944. Έτεροι δύο άνδρες δηλώνουν σχεδόν παρομοίως υπό Γερμανούς και εθνηκησταί, αλλά ο συμπληρωτής των δηλώσεων είναι ένας κι άλλος. Για έναν εξ αυτών διαδιδόταν αργότερα ότι συμπαθούσε το ΚΚΕ, ενώ ο επόμενος δεν ασχολούνταν με την πολιτική αλλά ήταν άμεσος γείτονάς του, εξ ου κι οι έρευνες των οπλιτών.

Αμυδρώς μόνον αναφέρονται σε γραπτά αντικομουνιστών αρπαγές αγαθών και ζώων από τους ίδιους ή άλλους παρόντες εν όπλοις συναδέλφους τους,[200] ένοπλοι και μη, χωριανοί ή όχι. Χωρίς να είναι σε θέση κανείς να διαμαρτυρηθεί την ημέρα, πόσο μάλλον τη νύχτα, διότι κι ο ελάχιστος χαρακτηρισμός τους ως αντιδραστικών ήταν κάθε άλλο παρά αμελητέος.[202](αθηναϊστί: όποιος δεν είναι με το ΕΑΜ, είναι πέρα από το ποτάμι). Τα ποτάμια αποτελούσαν αδιαπέραστα σύνορα το φθινόπωρο με τις βροχές και την άνοιξη με το λιώσιμο του χιονιού, αλλά τον Πεντάλοφο μόνον μικρά ρέματα τον περιτριγύριζαν, τα οποία χύνονταν αργότερα στον Αλιάκμονα, όμως αρκετοί κάτοικοι των ορεινών αυτών χωριών ασχολούνταν με τη μαστορική οικιών και γεφυρών φτάνοντας ως την Περσία,[204]

Δεν έχει καταγραφεί η εξαφάνιση του ήδη αναφερόμενου οπλοδιορθωτή κι ελάχιστα γνωστές είναι οι συλλήψεις από τους αντάρτες δύο συγχωριανών που δεν επέστρεψαν ποτέ στον γενέθλιο τόπο τους. Για τις αρπαγές υλικών, τροφίμων και ζώων από το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ, εκτός αν θεωρηθούν τέτοιες οι απαλλοτριώσεις αποθηκών της δεκάτης που διατυμπάνιζαν ως αναγκαίες,[206] εξαιτίας ελλιπούς ερεύνης ή επειδή οι κάτοικοι απέδωσαν γραπτά κι αποδίδουν σήμερα προφορικά όλες σχεδόν τις αφαιρέσεις αγαθών στους Γερμανούς με το έλπισμα ότι απ’ αυτούς και μόνον θα λάβουν σχετικές αποζημιώσεις. Για το λόγο αυτό σε οικισμό της ΒΔ Εορδαίας ενώ τα ληξιαρχικά βιβλία της κοινότητας είχαν δηλωθεί άνοιξη του 1944 ότι καταστράφηκαν από τον ΕΛΑΣ,[208]

Υποφώσκει στις δηλώσεις της Αιανής και το ζορμπαλίκι εκ μέρους των ανταρτών, για το οποίο θα μπορούσε να αιτηθεί όπως σε διάφορες άλλες δηλώσεις[210] αυτές που λείπουν από το σωθέν σώμα της Αιανής ανήκουν προφανώς οι περισσότερες στους αντάρτες.

Ίσως στις δηλώσεις που δεν διατίθενται εμφανίζονται κι αναγκαστικοί έρανοι ή επιτάξεις ζώων κι αγαθών από τους αντάρτες, βράδυ επί Κατοχής και μέρα επί Εαμοκρατίας με αποδείξεις[212] Με εράνους κι επιτάξεις επιβαρύνονταν έμποροι, καταστηματάρχες, όσοι εργάζονταν με τιμιότητα για να απολαμβάνουν περισσότερα αγαθά κι αυτοί που δεν συμφωνούσαν ή δεν υποκλίνονταν στο λόγο του ΕΑΜ. Κι επειδή η γενικότητα κρίνεται αρκετές φορές πλασματική, ας αναφερθεί πάλι μια ειδική περίπτωση: στα τέλη Γενάρη του 1945 ο διορισμένος από το ΚΚΕ δήμος Κοζάνης φορολόγησε τους επιτηδευματίες κι εμπόρους της πόλης με 20 κιλά χρυσές λίρες Αγγλίας, ήτοι 2.489 τεμάχια -ο παππούς μου Αργύρης κλήθηκε να δώσει 15.[214] Και με έτερη: μέλι και βούτυρο, μισή οκά κρέας μερίδα.[216] με τον οποίο αγόραζε σιτηρά από τον κάμπο της Εορδαίας, ενώ την ίδια περίοδο φορολογούσε τους ποιμένες των ορεινών βοσκοτόπων και τους αγρότες της ανταρτοκρατούμενης ζώνης-από τη Σαμαρίνα π.χ. αρχάς 1943 είχε αρπάξει 130 πρόβατα από Βλάχο κτηνοτρόφο με αποτέλεσμα ο παθών να οργανώσει μετά Σώμα καταδίωξής των.[218] Άλλως οι αποθήκες των ανταρτών γέμιζαν από κατασχέσεις γεννημάτων, ζώων και περιουσιών όσων θεωρούσαν ότι αντέβαιναν στον Αγώνα,[220] Η βρετανική ενίσχυση στους αντάρτες συνεχίστηκε πάλι την άνοιξη του 1944 οπότε δεν υπήρχε άμεση πια πίεση στα αμέτοχα χωριά και η Αιανή ήταν ένα απ’ αυτά. Είχε συνηθίσει το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ τη λήψη βρετανικού χρυσού, τόσο που τον ζητιάνευε επανειλημμένως.

Τέλος, δεν υπάρχουν οι δηλώσεις για επιταγμένα από τον Ελληνικό Στρατό το 1940 άλογα και μουλάρια. Από την οικογένειά μας πήραν όμως δυο μουλάρια κι ένα άλογο.[222] τα ληφθέντα ζώα δεν επιστράφηκαν ούτε κι αποζημιώθηκαν από το ελληνικό κράτος.

Δηώσεις οικημάτων

Οι αποτεφρώσεις κι αποθεμελιώσεις οικιών ανταρτών του ΕΛΑΣ είναι αναμφισβήτητες, με τους Γερμανούς να γνωρίζουν όσους έλειπαν μέσω εγγράφων που έστελναν οι κοινότητες στις πόλεις-έδρες του κατακτητή.[224] Αλώβητα ήταν όμως τα σπίτια των πολιτικών του ΕΑΜ και μόνο σε περίπτωση ένοπλης εμπλοκής και κατάδοσης πυρπολούνταν -όπως και οι οικίες των απλών υποστηρικτών της επανάστασης.

Στο ταξίδι τους από τη Νομαρχία Κοζάνης μέχρι την Αθήνα οι δηλώσεις ζημιών απέκλιναν μερικώς. Με αποτέλεσμα, επειδή δεν έχουμε ολόκληρο το σώμα των δηλώσεων της Αιανής, να παραδειγματιζόμαστε από αντίστοιχες του οικισμού Αργίλου όπου αναφέρθηκαν 6 κατεστραμμένες οικίες. Αλλά σε βιβλίο που τυπώθηκε στην Αθήνα[226] όπως οικογένειας του ειρηθέντος οικισμού που ξεσπιτώθηκε όταν οι Γερμανοί έκαψαν το σπίτι τους και ιδιοποιήθηκαν τα προς το ζην της.[228] ενώ στις μελετηθείσες δηλώσεις οι καταστροφές αυτών ορίζονται σε 7. Η διαφορά ίσως εξηγεί ότι ορισμένες είχαν την ίδια στέγη αλλά ξεχωριστή πρόσβαση για δυο συγγενικές κατά βάσιν οικογένειες. Δεν συμπεριλαμβάνονται στο βιβλίο ένας από τους μύλους, μάλλον ο ημικατεστραμμένος που ανήκε στην Ι. Μ. Αγίας Τριάδος (Ιλαρίωνος ή Λαριούς),[230] πυρπολημένα κατά την περίοδο επιχειρήσεων ή σε προσπάθειες ανεύρεσης κρυμμένου πολεμικού υλικού (σε μια δε περίπτωση και κρυμμένων τροφίμων προς χρήσιν του ΕΛΑΣ).[232] Οικοδομούνταν αυτές συνήθως με κορμούς δέντρων ή ωμόπλινθους και καλύπτονταν με βρίζα. Τα κεραμίδια ήταν είδος πολυτελείας, σήμαιναν μόνιμη κατοίκηση, γι’ αυτό και αρκετοί τα ανέφεραν γραπτώς ως υφαρπαγέντα από Ιταλούς και Γερμανούς -2000 τέτοια κατασκευής Αλατίνη Θεσσ/ίκης είχε δηλώσει κάτοικος του Πολυκάστανου Βοΐου.[234] απολύτως αναμενόμενο καθώς το χωριό δεν υπέστη τη βία άλλων γειτονικών ή μακρινότερών της οικισμών. Γι’ αυτό οι ζημίες των οικημάτων της σε σύγκριση με τις 12.000 περίπου καταστραφείσες οικίες στο νομό Κοζάνης είναι μηδαμινές.

Η κυριότερη μάλλον αιτία αποχής από τα επαναστατικά κι αντεπαναστατικά δρώμενα ήταν η αδιαφορία των χωριτών, αδιαφορία που συμβάδιζε με την έγνοια ιδίως των γυναικών να μη κτυπηθούν από τον ΕΛΑΣ Γερμανοί στρατιώτες εντός του οικισμού ή πλησίον, πράξη που θα ξεπληρωνόταν με σοβαρότατα αντίποινα. Εδώ χρειάζεται μνημόνευση η συνεισφορά του Ευάγγελου Ευαγγελόπουλου, ηλικιωμένου αγρότη που ανέλαβε τη θέση του υπευθύνου του ΕΑΜ Αιανής τέλη Ιανουαρίου 1944 μετά το φόνο από τους Γερμανούς του προκατόχου του. Όταν αντάρτες του 3^ου λόχου του 1/27 ΕΛΑΣ προσήλθαν στο χωριό ένα εξάμηνο αργότερα για να κτυπήσουν Γερμανούς και οπλίτες που είχαν καταυλιστεί σε οικίες και στο Δημοτικό Σχολείο, αντέδρασε[236] αλλά δεν άλλαξε την πρότερη γνώμη του.

Άλλος λόγος αποχής των χωριτών από τη διαμάχη των ολίγων για την εξουσία ήταν η οικονομική δυσπραγία και ο βίαιος χαρακτήρας μαζί με το αλλοιωτόν των ανδρών της επανάστασης. Ένθερμα στελέχη του ΕΑΜ ήταν προηγουμένως μισθωτοί υπάλληλοι της στρατιωτικής διακυβέρνησης Μεταξά, ενώ διοικητές του ΕΛΑΣ και δόκιμα μέλη του ΚΚΕ επί Κατοχής, επαινούσαν ελάχιστα χρόνια πριν τον άνακτα και τον Κυβερνήτη. Επί παραδείγματι, γραμματιστής γειτονικού σχετικά οικισμού, ανώτερος αξιωματούχος μετά του ΕΛΑΣ κι ανώτατος έπειτα του ΔΣΕ, στηλιτεύοντας σε δημόσιο λόγο του το 1938 το ΚΚΕ έγραφε:

αι κομμουνισταί ενδιαφερόμενοι δήθεν δια το δίκαιον του εργάτου, παρέσυρον αγνούς πατριώτας εις τον αλληλοσπαραγμόν…. Εκινδύνευε λοιπόν το έθνος μας να καταποντισθή εις ωκεανόν τον οποίον θα εταίριαζεν να ονομάσωμεν κόκκινον ωκεανόν του κομμουνισμού… Η Ελλάς σήμερον ανεστήθη, αναγεννήθη, Ναι, από την 4^η Αυγούστου 1936…[238]

β) δασκάλα στα απανοχώρια των Καμβουνίων, είχε χρηματίσει δραστήριο μέλος επί Κατοχής της οργάνωσης του ΕΑΜ Εθνικής Αλληλεγγύης,[240]

Τέτοιου είδους παλινωδίες αιρεσιαρχών του ΕΑΜ/ΚΚΕ τις αισθάνονταν ενστικτωδώς οι χωρίτες. όταν δεν τις άκουγαν οι ίδιοι από αντιπάλους των, φανερά όμως ελάχιστοι είχαν το θάρρος να τις επισημάνουν. Συνέβαιναν, συμβαίνουν και θα επαναλαμβάνονται αενάως οι αλλαγές στρατοπέδων ομαλά ή απότομα για λόγους φυσικής προσαρμογής, προβολής κι ανάδειξης, ωμής επιβίωσης, ωριμότερης σκέψης, δοξοκοπίας, εξουσιαστικού μένους ή στενών ωφελημάτων -συγγνωστά τα πέντε πρώτα.

Στην έλλειψη αιματηρών γεγονότων στο χωριό συνεισέφερε επίσης η μικρή στρατηγική του αξία: δεν βρίσκονταν κοντά σε βασικές οδικές αρτηρίες όπως το Μαυροδένδρι[242] επειδή και να υπήρχε δεν βρέθηκε. Οι αντάρτες δεν ανεπύρισαν καμιά οικία της Αιανής, παρόλο που φόνευσαν τον ειρημένο φιλοξενούμενο οπλοδιορθωτή και η τοπική ΟΠΛΑ απήγαγε την άνοιξη του 1944[244] σύμφωνα με άλλη οδηγήθηκαν στο μαντρί του Πελέκα κι έπειτα στη Λαριού[246] Κατάσταση της Νομαρχίας Κοζάνης τους αναφέρει έμμεσα ως φονευθέντες από τους αντάρτες.[248]

Η άποψη ότι οι δεξιοί (ας τους ονομάσουμε έτσι) πολιτικοί κρατούμενοι στις φυλακές Πενταλόφου[250] και δεύτερον οι Γερμανοί δεν πείραξαν αμάχους στον Πεντάλοφο, αν παρέμειναν οι δυο τους εκεί, και πυρπόλησαν μόνον επιλεκτικά την κωμόπολη.[252] αλλά όχι αμάχων, αν δεν δέχονταν οι κατακτηττές πυροβολισμούς μέσα από κατοικημένη περιοχή. Μαρτυρούνται συνάμα και δοριάλωτοι όλων των ειδών. Στις αναμνήσεις στρατιωτικού διοικητή του ΕΛΑΣ αναφέρονται 300 κρατούμενοι κι άμαχοι, αλλά ουδεμία απώλειά τους εκ μέρους των Γερμανών.[254]

Δεν ήταν μόνον οι αποτεφρώσεις αλλά κι έτερα άλγη: οι επιτάξεις ζώων και υλικών αγαθών, μόνιμες από τους αντάρτες και παροδικές από τους Γερμανούς[256] εκκαθαριστικών επιχειρήσεων ή αποτελεσματικών επισκέψεών των για ανεύρεση πολεμικού υλικού (όπλα, σφαίρες και στρατιωτικές ενδυμασίες). Τα φόρτωναν σε αυτοκίνητά τους ή τα προωθούσαν πεζή στην πόλη υποχρεώνοντας όποιον έβρισκαν μπροστά τους ή παραδίδοντάς τα προς μεταφοράν σε αντικομουνιστές οπλίτες κι από το Αμύνταιο όδευαν σιδηροδρομικώς στη Γερμανία. Σε μια μάλιστα περίπτωση στο Καρπερό Χασίων ζώα φορτώνονταν σε μεταγωγικό αεροπλάνο.[258] ενώ στα Σέρβια οι Γερμανοί λαμπάδιαζαν ταπεινές καλύβες με οικοσκευές και σιτάρια που είχαν μεταφερθεί εκεί για προφύλαξη.[260] -όντως τα καΐπιωσαν στη θέση Μπουφότρυπα Χρωμίου, βρέθηκαν μετά από τη Χωροφυλακή. Ήξεραν, λοιπόν, καλά οι χωρίτες ότι η κατάσταση δεν είχε ακόμη ξεκαθαριστεί και ήταν επιφυλακτικοί σε κάθε τι, περισσότερο επιφυλακτικοί από πριν.

Στελέχη του ΕΛΑΣ (με προεξάρχοντα τον Αθανάσιο Κλάρα ή Άρη Βελουχιώτη) και του ΚΚΕ, που ανέμεναν αντεκδικήσεις από τους συγγενείς των θυμάτων που είχαν φονευθεί σε συγκρούσεις ή είχαν εκτελεστεί χωρίς δίκες, είχαν καταφύγει στα δάση της χώρας ή στο εξωτερικό. Αλλά οι χωρίτες θεωρούσαν ότι κρύβονταν κοντά τους, υπόθεση που ενίσχυαν οι ειδήσεις πως οπλισμένοι άνδρες εμφανίζονταν συχνά στην ύπαιθρο συμπλεκόμενοι με αποσπάσματα του Στρατού και της Χωροφυλακής.[262] ή κατόπιν αρπαγής[264] ή τα αντίστοιχα των αγροτικών διανομέων. Βαμβάκι και κρόκος, που παρήγαγαν παλαιόθεν οι κάτοικοι,[266] και στην πόλη της Κοζάνης[268] Επί Εαμοκρατίας δε ο Δήμος Κοζάνης είχε παραγγείλει στο Σωματείο Λαχανοπωλών Κοζάνης να ελέγξει τις δηλώσεις των μελών του, ώστε να συμμετάσχουν κι αυτά στην υποχρεωτική Εθνική εισφορά,[270] Στην Αιανή για αβγά είχαν έρθει δυο Γερμανοί από τα μεταλλεία Ροδιανής, αλλά συνελήφθησαν Σεπτέμβριο 1944 από αντάρτες που περιέσφιγγαν την Κοζάνη. Είχαν επισκεφτεί κι άλλες φορές το χωριό προηγουμένως, αλλά αυτή ήταν η τελευταία.[272] Η δήλωση πως οι Γερμανοί είχαν κατασχέσει από Αθηναίο έμπορο 250.000 αυγά που ταξίδευαν με το τραίνο από το Αμύνταιο στη Θεσσαλονίκη[274]

Δύο γνωστές περιπτώσεις επιστροφής κατασχεθέντων ζώων οφείλονται στη συγκυρία και την καλή θέληση Γερμανών αξιωματικών: με τη μεσολάβηση του πατέρα μου, εργαζόμενου στα μεταλλεία Ροδιανής και γνώστη της γερμανικής, που είχε γίνει πιστευτός για την άκρα φτώχεια κι αποκληρία των ιδιοκτητών τους από τα επαναστατικά δρώμενα,[276]

Στην ίδια αξιακή κατηγορία ανήκαν τα βόδια και οι αγελάδες γι’ αυτό φορολογούνταν από τις κοινότητες με 10 δραχμές ετησίως, ενώ οι όνοι με τους χοίρους και τα αιγοπρόβατα στη μισή τιμή.[278]

Τα βόδια, οι αγελάδες τα μοσχάρια και τα σφάγια απαλλοτριώνονταν αφειδώς από τους Γερμανούς προς ιδίαν βρώσιν, ενώ τα πλεονάσματα χάριν μεγαθυμίας δίνονταν συνήθως στο προκαθήμενον της πόλεως (νομάρχη και δήμαρχο) για να τα μοιράσουν σε Ευαγή ιδρύματα, λαϊκά συσσίτια[280] Δεν γνωρίζουμε πως αντιμετωπίστηκε η άρνηση του δημοτικού συμβουλίου Πτολεμαΐδας να αποδεχθεί 30 απαλλοτριωμένα από τους Γερμανούς πρόβατα κατά την επιχείρηση πυρπόλησης κι εκτέλεσης κατοίκων στον οικισμό Πύργοι Εορδαίας την άνοιξη του 1944.[282] πρωτίστως για την τροφή τους πληρώνοντας με κατοχικά χαρτονομίσματα. Εκάστη κοινότητα πληροφορούσε την Κοζάνη ποια ζώα και τίνων ήταν διαθέσιμα κι έρχονταν με φορτηγά οι Γερμανοί, τα ήλεγχαν, τα επιβίβαζαν και τα πλήρωναν με αντίτιμο που βαθμηδόν έχανε αλματωδώς την αγοραστική του αξία. Αν εξαιρεθεί η περίπτωση όπου με το δίκαιο του ισχυροτέρου ο κατακτητής πλήρωνε όσο ήθελε, άρνηση λήψης επίσημων χρημάτων ανιχνεύεται σε μαρτυρίες για αποζημιώσεις επιταχθέντων ζώων και προϊόντων σε μικρότερη τιμή απ’ αυτήν που άξιζαν,[284] Έτσι εξηγείται που τους τελευταίους μήνες της Κατοχής χρειάστηκε αυστηρή διαταγή των Γερμανών προς τους καταστηματάρχες της Κοζάνης να δέχονται χαρτονομίσματα από τους πελάτες τους.[286] και ViaNova του αμαξιτού δρόμου Κοζάνης-Χρωμίου τέλη ’42-αρχάς ΄43 με διευθυντή τον Γερμανό Χανς Ράιτερ.[288] και πληρώνονταν με χρήματα και τρόφιμα,[290] Απλήρωτη, βέβαια, ήταν η παράδοση όπλων που δεν επεστράφηκαν ποτέ. Από την Αιανή ένας μόνον δήλωσε κυνηγετικό αντίστοιχο -δεν ήταν πολλοί οι κυνηγοί, τα φυσίγγια κόστιζαν.

Τα κρεβάτια και τα κλινοσκεπάσματα χρειάζονταν οι Γερμανοί και κυρίως οι συνοδοί τους αντικομουνιστές οπλίτες στο διάστημα που έμειναν στο Δημοτικό Σχολείο του χωριού ή και σε κάθε συνήθη επίσκεψη. Από τον ιεροψάλτη Φίλιππο Κακαβέλη πρόσφυγας οπλίτης αφαίρεσε 4 νεοζηλανδικές κουβέρτες που ο πρώην κάτοχος είχε λάβει από εγκαταλελειμμένο εφοδιασμό του ANZAC που αναφέρθηκε ανωτέρω.[292] το δοχείο νερού που ανέφερε άνδρας και οι κάδες για την διατήρηση αγαθών. Απαραίτητη επίσης στους εισβολείς ήταν και η απαλλοτρίωση ρουχισμού, για τους μεν Γερμανούς οι κάπες και τα μάλλινα μαντίλια για τη βραδινή ψύχρα, για τους οπλίτες τα κοστούμια, τα κολόβια ή τα πουκάμισα. Ακόμη τα υφάσματα, μεταξωτά, μάλλινα ή σκούτινα, τα νήματα ή το μαλλί για πλέξιμο και τα δέρματα για διάφορες χρήσεις. Τα άρβυλα, οι αδιάβροχες μπότες, τα σκαρπίνια και οι παντόφλες. Ένα δηλωθέν ζευγάρι τσαρούχια ίσως ελήφθη από Γερμανό στρατιώτη ως ενθύμιο παρά σαν αναγκαίο υπόδημα. Πιθανότατο είναι όμως ότι απαλλοτριώθηκε από ελασίτη αντάρτη ή αντικομουνιστή οπλίτη.

Δυο γυναικείες κιλότες πάρθηκαν μάλλον για να δοθούν σε εκπροσώπους του ιδίου φύλου όπως επίσης και οι προίκες κοριτσιών. Οι άντρες απαλλοτρίωσαν για να είναι αρεστοί ή καθαροί έναν μεγάλο καθρέφτη, εργαλεία ξυρίσματος και μεταξωτά μαντίλια. Για τη διασκέδαση ή για πώληση ένα γραμμόφωνο. Εννοείται ότι κανείς δεν άφηνε ανέγγιχτα φάρμακα, καπνό και σπίρτα τόσο για ιδία χρήση όσο και προς πώλησιν ή δωροδοσίαν. Μετά χαράς ανηρπάγησαν αντιπυρετικά και κινίνη από ιδιώτες και παντοπώλες όπως και καπνός, τσιγαρόχαρτα και σπίρτα από κάτοικο της βλάχικης συνοικίας, φερμένα από την πόλη, αφού η καλλιέργεια του φυτού δεν ήταν διαδεδομένη στο χωριό. Φαίνεται πως με τον ερχομό των προσφύγων είχαν επηρεαστεί αρχικά ορισμένοι χωρίτες της Αιανής και φυτέψει καπνά, 87 στρέμματα είχαν δηλωθεί το 1927, τον επόμενο όμως χρόνο έμεινε ένας μόνον καλλιεργητής με 25 αντίστοιχα.[294] Σπανίως άφηνε κανείς την εποχή εκείνη απείραχτα, αντάρτης ή υπάλληλος της Ελληνικής Πολιτείας, τσιγάρα και σπίρτα όπως είχε συμβεί στην εταιρία λιγνιτωρυχείων Αχλάδας Φλώρινας.[296] Άνδρας όμως στο πλησιόχωρο Ρύμνιο δήλωσε 30 δηωμένες από Γερμανούς χρυσές τουρκικές λίρες,[298] Οι Γερμανοί απαγόρευαν τους Έλληνες να διαπράττουν κλοπές,[300]

Πόσα από τα αγαθά των δηλώσεων της Αιανής απεκλάπησαν από τους συγχωριανούς ή από άνδρες άλλων οικισμών, πρώτοι ύποπτοι ήταν οι πέραν του ποταμού ορεσίβιοι, είναι απίθανο να ευρεθεί. Διάχυτος ήταν ο φόβος στην αρχή της Κατοχής και μετά κατά τη διάρκεια επιδρομών κάθε είδους ενόπλων, γι’ αυτό τα ζώα αποκρύπτονταν σε ανύποπτα μέρη.[302] και κυνηγετικών σκύλων[304] προφανώς ανταρτικού, και δύο γυναίκες στον Πεντάλοφο για το ίδιο θέμα.[306] Επί Κατοχής κι Εαμοκρατίας στην ύπαιθρο κλάπηκαν στα Βασιλικά Χαλκιδικής βόδια κι αγελάδες.[308] και στον Φανό Αμυνταίου άλογα.[310] Στην Κνίδη Βεντζίων ένα ζώο,[312] στο Χρώμιο άρβυλα,[314] Επί καθαρής Εαμοκρατίας έλαβαν χώραν αφαιρέσεις αγαθών εντός των κατεστραμμένων χωριών των Γρεβενών,[316]

Οι κλοπές εις βάρος των Βρετανών από τον ΕΛΑΣ ήταν συγγνωστές εκ μέρους των επαναστατών. Στο Βίτσι είχε απαλλοτριωθεί όλος ο εφοδιασμός του λοχαγού Πάτρικ Έβανς, ανάμεσα στον οποίον και 200 παντελόνια και δεν υπήρχε διάθεση να βρεθούν οι ένοχοι. Όμως στην περιοχή Γρεβενών όπου είχε κλαπεί φορτίο ριφθέν από αεροπλάνο οι αντάρτες έλαβαν πίσω το μεγαλύτερο μέρος του, κρατώντας πιθανόν το υπόλοιπο οι ίδιοι, μαστιγώνοντας τους χωρικούς.[318] 30.000 λ.χ. πυρομαχικά που απαλλοτρίωσαν κρυφά από τους Βρετανούς οι καπεταναίοι του 27^ου συντάγματος του ΕΛΑΣ.[320] Σχεδόν όλες οι χήρες των αντιπάλων του ΕΛΑΣ δεν γνώριζαν αν όντως φονεύθηκαν οι άντρες τους ή κρύβονταν σε μακρινά μέρη, αφού οι αντάρτες δεν επέτρεπαν εκσκαφές ομαδικών τάφων, στις οποίες είχαν πράγματι αποθέσει αρκετές εκατοντάδες εκτελεσμένους από αυτούς οπλίτες. Μόνον στη φαντασία ανθρώπων της πόλης είναι τα χωριά και η ύπαιθρος ειδυλλιακό τοπίο, στην πραγματικότητα βράζει το καζάνι των αντιθέσεων, οι οποίες κοινοποιούνται σε στενό μόνον κύκλο. Για παράδειγμα, λίγο πριν ξεσπάσει ο πόλεμος του 1940 κάτοικος της Αιανής είχε φονεύσει τον κοινοτάρχη κτυπώντας τον με τον σκούλου, την άκρη δηλαδή του στυλιαριού της τσάπας.[322]

Δεν συμπεριελήφθησαν στον κατάλογο των φονευθέντων της Αιανής οι στρατιώτες που εξεδήμησαν στο μέτωπο της Αλβανίας και των Οχυρών την άνοιξη του 1941, δηλαδή ένας δεκανέας από γερμανικό βομβαρδισμό στη θέση Μνήμα της Γριάς ή Γκοριτόπι[324] αλλά αποτελεί σοβαρό τεκμήριο. Εν αντιθέσει με έτερη κατάσταση φονευθέντων της Χωροφυλακής, για την ακρίβεια δακτυλογραφημένο αντίγραφο της ιδίας προφανώς εποχής όπου η Αιανή απουσιάζει (μαζί με το Χρώμιο), ενώ δηλώνονται οι υπόλοιποι γειτονικοί οικισμοί Κερασιά, Καισαρειά και Χτένι.[326] γκορτσιάς π.χ., δένδρου που αφθονούσε κι αφθονεί στο χωριό.

Οι δύο πρώτες ημερομηνίες της ειρημένης κατάστασης φονευθέντων είναι λανθασμένες, όπως επίσης και η αρίθμηση θυτών και θυμάτων, διότι από τον ΕΛΑΣ εφονεύθησαν 3 χωριανοί, εξ ων οι δύο έχουν ήδη αναφερθεί --εξαιρείται ο ήδη αναφερόμενος οπλοδιορθωτής και μία κοντή και παχουλή Ελληνίδα που εργαζόταν στα γραπτήρια της γερμανικής οργάνωσης Todt που με έδρα των γραφείων της στη συνοικία Χάρλου μαχαλά της Αιανήςεπιδιόρθωνε τον αμαξιτό δρόμο Κερασιάς-Αιανής. Αρχάς 1943, πιθανότατα 15 Ιανουαρίου, πήραν την κυρία μαζί τους αντάρτες του ΕΛΑΣ χωρίς έκτοτε να δώσει σημεία ζωής.[328] Βγήκε ο πολίτης έξω, τον πυροβόλησαν, δεν είχε σχέση με το ΕΑΜ. Ήθελαν να σκοτώσουν και τον οδηγό τους, αλλά τον έσωσαν γνωστοί του οπλίτες. Μετά εισήλθαν στην Αιανή κι εγκαθιστώντας φυλάκια στους λόφους και κατευθύνθηκαν στα Βέντζια για επιχειρήσεις.[330] πράξη που δηλώθηκε στο ληξιαρχείο τρία χρόνια αργότερα.[332] πράξη που επέφερε αντίποινα, παρατηρήθηκε από τον πρόεδρο. Τρεις αντάρτες ήρθαν στο χωριό, απευθύνθηκαν στο θύμα, που ή τον γνώριζαν προσωπικά αφού είχαν την έδρα τους στο Ρύμνιο[334] Οι Γερμανοί πληροφορήθηκαν το συμβάν κι έπειτα από ανακρίσεις[336] Ο μελλοθάνατος οδηγήθηκε λίγο πιο κάτω κι έπεσε από πυρά αποσπάσματος. Η σωρός θάφτηκε σχεδόν επί τόπου με τα ίδια ρούχα, δίχως πλύσιμο του προσώπου όπως όριζε το έθιμο και χωρίς μοιρολόγια γυναικών όπως το:

ιδώ χαρές δε γένουνται

χαρές κι πανηγύρια

ιδώ του λέγουν μαύρη γης

κι αραχνιασμένου χώμα.[338] και ταυτοχρόνως εναντίον γερμανικής επισταθμίας στην Καλαμιά,[340] Τα γερμανικά αντίποινα άρχισαν από τη Ροδιανή όπου απαγχόνισαν δημοσίως δύο άνδρες και συνεχίστηκαν στο Χτένι με τον φόνο άλλων τριών[342] που είχε σπίτι του στρατιωτική στολή ανθυπολοχαγού. Στο ίδιο χωριό τραυμάτισαν κάτοικο επονομαζόμενο Σιαπανίδη, θεωρώντας πως επιχειρούσε να ξεφύγει από τον κλοιό. Ήταν εξημμένοι επειδή κατά μια πηγή είχαν αιχμαλωτίσει έξω από το χωριό Βλάχους (Βλάχους έλεγαν οι πρόσφυγες και τους ντόπιους) μεταφορείς τροφίμων με μουλάρια, οι οποίοι κατέθεσαν πως τα έλαβαν από το Πρωτοχώρι.[344] είναι άγνωστο.

Η εκτέλεση και κατεδάφιση του σπιτιού του θανόντος σώγαμβρου αναφέρθηκε μεν σε εφημερίδα του ΕΑΜ της εποχής με αιτία την παράδοση όπλων στους αντάρτες, [346] ούτε και σε κατάσταση της Χωροφυλακής Σερβίων που είχε έδρα τον Βελβενδό αφού τα Σέρβια είχαν πυρποληθεί,[348] στη θέση Ανήλιου Λαριούς όπου διατηρούσε μελίσσια[350] μάλλον για λεηλασία της περιουσίας του. Ακολούθησε ο φόνος από τους αντάρτες κατοίκου της Ροδιανής[352]και οι αιτίες ποικίλλουν:[354] ενώ έτερη θεωρεί λόγο την κατοχή όπλου που δεν το είχε δηλώσει ή παραδώσει στους αντάρτες.[356]οπότε ολίγον εκτιμώμενος από τη Βέρμαχτ. Πιθανότατα όμως επειδή οι φόνοι των Γερμανών στρατιωτών αποδόθηκαν σε Καππαδόκες οπλίτες που ήταν μαζί τους Γερμανούς και προσχώρησαν το ίδιο βράδυ στους αντάρτες. Έπειτα ο λόφος του χωριού όπου διατηρούσαν τέλος καλοκαιριού του 1944 φυλάκιο δεν είχε τη δυνατότητα να ελέγχει νύχτα τους διαδρόμους των ανταρτών, δεν υπήρχε σοβαρός λόγος να σταλεί εκεί σημαντική δύναμη του κατακτητή.

Από τους δυο ομήρους Αιανιώτες στη Γερμανία, για τον έναν που αιχμαλωτίστηκε ως αντάρτης[358] Για την εν ζωή ύπαρξη αμφοτέρων όπως και των άλλων ομήρων της περιοχής[360]

Δεν είναι γνωστός ο λόγος που οι Γερμανοί φυλάκισαν για 40 μέρες κάτοικο του χωριού. Ο ίδιος δηλώνει πως αφέθηκε κατόπιν δωροδοκίας 50 οκάδων σίτου και 3 βουτύρου. Πιθανότατα κρατήθηκε για υπερημερία προς την Ελληνική Πολιτεία, την οποία ξεπλήρωσε με σίτο και βούτυρο. Οι γερμανοντυμένοι εθελοντές του αντισυνταγματάρχη Γεωργίου Πούλου απελευθέρωναν κρατουμένους έπειτα από λήψη χρημάτων,[362] Αναφέρεται και άνδρας από την Κοκκινιά Γρεβενών που είχε λάβει 10 λίρες για να μεσολαβήσει μέσω του αδερφού του, μέλους της ΕΣΟ, για απελευθέρωση κρατουμένου από την Εθνικοσοσιαλιστική οργάνωση της Κοζάνης.[364] Πάντως όντας ο ειρημένος απελευθερωθείς κάτοικος της Αιανής πρόεδρος του Λαϊκού Δικαστηρίου του χωριού[366] όπως και σ΄ όλη την Ελλάδα,[368] Την υπόθεση συλλογής των φόρων αναλάμβαναν οι Γερμανοί καθώς η Ελληνική Χωροφυλακή είχε αφοπλιστεί από την άνοιξη του 1943 από τους κατακτητές επειδή δεν συνεργαζόταν μαζί τους και διότι αφοπλίζονταν χωρίς ουδεμία αντίσταση από τους αντάρτες.

Παροδικοί κρατούμενοι του ΕΛΑΣ, γεγονός που δεν αναφέρεται στις υπάρχουσες δηλώσεις ζημιών, αφού δεν βρέθηκαν, υπήρξαν και ο πατέρας μου κι ο αδερφός του Θανάσης στην έδρα των ανταρτών στην Κνίδη. Ο πατέρας μου για μια μέρα διότι θεωρήθηκε ύποπτος για κλοπή αρβυλών από τις εγκαταστάσεις μεταλλείων Χρωμίου, τα οποία είχε απαλλοτριώσει Κοζανίτης που τελικά βρέθηκε.[370] ουσιαστικά για λήψη λύτρων, γι’ αυτό κι απελευθερώθηκε μόλις δόθηκαν χρυσές λίρες.[372] Ποιος μπορούσε να αρνηθεί;

Οργανωμένη κακοπιστία ονόμαζε στο Μεσοπόλεμο διευθυντής τράπεζας της Κοζάνης την πρακτική αγροτών να αρνούνται την αποπληρωμή των δανείων τους ισχυριζόμενοι ότι πένονται.[374]όπως σοφά τα είχε ονομάσει. Φαίνεται παρόμοια άρνηση πληρωμής στο δανείων κι οφειλών προς το κράτος συνεχίστηκε απτόητα και επί Κατοχής, αφού οι Γερμανοί έμεναν μόνιμα κάπως μακριά για να λογίζονται ως απειλητικοί, μάλιστα οι χωρίτες της Αιανής τους είχαν δει μόνο πέντε περίπου φορές από κοντά, μία για έκδοση ταυτοτήτων, έτερη για αγορά και λήψη βοδιών και τρεις ως περαστικούς για εκκαθαριστικές επιχειρήσεις σε άλλα μέρη[376] την οποία πολεμούσε (το ίδιο έπρατταν και οι Βούλγαροι επιδρομείς στη Φλώρινα) χωρίς όμως να ξεχνά τους Γερμανούς.[378]

Είναι αληθές ότι η Εφορία φοβούμενη τους αντάρτες και σεβόμενη τη διάχυτη πενία είχε ατονήσει την άμεση λήψη φόρων. Χρειάστηκε δραστική επέμβαση της γερμανικής μηχανής για να αποδίδεται από την ύπαιθρο στην πόλη ο φόρος της δεκάτης σε είδος (σίτος, κριθή, σίκαλη).[380] Δεν υπάρχουν διαθέσιμες πηγές για το πώς ερμήνευσαν πρακτικά την εντολή τα όργανα της ΕΠΑ. Τις έλαβαν με τα όπλα ή με παρακαλετό; Πάντως εξέχοντες έμποροι της πόλης Κοζάνης είχαν αργυρολογηθεί επί Εαμοκρατίας με ερανική εισφορά 15 χρυσά εικοσάφραγκα (ναπολεόνια) ή 1500 οκάδες σιτάρι.[382]

Ακόμη, στις δηλώσεις ζημιών οι κάτοικοι παρέλειψαν (ή δεν βρέθηκαν ακόμη) να σημειώσουν απλές ή σύνθετες ανακρίσεις, ολοήμερες ή ολιγόωρες συλλήψεις και κρατήσεις κι εκφοβισμούς εκ μέρους των οπλοφόρων. Π.χ. άνδρας πιεσθείς από αντάρτες του ΕΛΑΣ δεν ανέφερε γραπτώς την αναγκαστική του πορεία ως γειτονικό χωριό χειμώνα καιρό με χιόνια κάτω φορώντας μόνον μάλλινα ποδεία,[384] Ο πατέρας μου ανακρίθηκε δυο φορές με εκφοβισμούς, την πρώτη από συγκροτηματάρχες του ΕΛΑΣ, δάσκαλος ο ένας τους, οικοδόμος ο άλλος, στο χωριό Πυλωροί Βεντζίων την άνοιξη του 1943 και τη δεύτερη επί Εαμοκρατίας στην Κοζάνη από τον διοικητή της χωροφυλακής των ανταρτών, επειδή εργαζόταν στα μεταλλεία Ροδιανής ή με προσδοκία υποταγής. Ενδιάμεσα, στις 15 Αυγούστου του 1944, τον είχαν κλείσει στο κρατητήριό τους οι αντικομουνιστές οπλίτες με τη μομφή επαφών του με τους αντάρτες -τον απελευθέρωσαν Γερμανοί της Στρατιωτικής Αστυνομίας! Πάντως εικονικές εκτελέσεις εκ μέρους των ανταρτών, όπως μία που μαρτυρείται γραπτώς ότι έλαβε χώραν στη Μηλιά Γρεβενών τον Απρίλιο του 1943,[386]

θα τουν σκότουναν όπως καντς του σκλι, στου κιφάλ(ι), όπ' τουν έπιρνι. Κι αθηναϊστί: θα τον σκότωναν, όπως χτυπάς το σκυλί, στο κεφάλι [τον χτυπούσαν], όπου τον έβρισκε.

Έδειραν επίσης οι οπλίτες τότε κι άλλον άντρα. Την αυτή μέρα πρόσφυγας οπλίτης της ιδίας επιδρομικής χορείας πίεσε με τον υποκόπανο τού όπλου του 12χρονο ποιμένα για να τον πάρει τα καινούρια τσαρούχια του. Περίφοβος ο μικρός ξέσπασε σε κλάματα. Τη σκηνή περισκόπησε αξιωματούχος του ΕΕΣ με χακί στρατιωτικά ρούχα, δίκοχο και καθαρή ελληνική ομιλία, προσήλθε νεμέτωρ, κανάκεψε τον μικρό στο κεφάλι, ρώτησε τι συνέβαινε, κι όταν έμαθε έδιωξε σκαιότατα τον οπλίτη. Όπως ακριβώς μαρτυρεί ο παθών: από το Σπάρτο, πρόσφυγα από τη Σμύρνη, ψηλό, ευχάριστο κι ευπαρουσίαστο πρώην αντάρτη του ΕΛΑΣ που άλλαξε στρατόπεδο διαφωνώντας με την τακτική του ΕΑΜ/ΚΚΕ.[389] ενώ σε άλλα μέρη, στις κωμοπόλεις Σιάτιστα και Σέρβια επί παραδείγματι, αρκετοί είχε αιτηθεί αποζημιώσεις για θανάτους ανδρών, γυναικών και παιδιών από κακουχίες εξαιτίας των Ιταλών, του ΕΛΑΣ[391] Ούτε και δηλώθηκαν στην Αιανή τραυματισμοί από πολεμικά γεγονότα -αντάρτης του εφεδρικού ΕΛΑΣ π.χ. από το χωριό μας είχε τραυματιστεί στην Ήπειρο Νοέμβριο του 1944 από πυρά του ΕΔΕΣ και εισήχθη στο νοσοκομείο Ιωαννίνων.[393] κι άλλων ειδών και συνεχίστηκε με παροχή γάλακτος σε παιδιά προσχολικής ηλικίας. Η ένδεια, την οποία επέτεινε ο κυρίως Εμφύλιος Πόλεμος είχε συντελέσει ώστε το χωριό να κατέχει την τρίτη θέση στην επαρχία ως προς την αποδοχή τροφικής βοήθειας με πρώτη την πόλη της Κοζάνης και δεύτερη τον Βελβενδό.[395] χρόνιες κι ευρέως διαδεδομένες δυσαρμονίες στις οποίες αξιωματούχος επί της Υγείας της Ούνρας πρόσθεσε τους χαμηλούς μισθούς, τη διάκριση της πρωτεύουσας έναντι της υπαίθρου και την ανεπάρκεια κρατικών στελεχών.[397] της συμμαχικής βοήθειας, αληθείς ως προς ένα μέρος τους, τις οποίες υπερτόνιζαν προσωπικές, κοινοτικές[399] Δάσκαλος κωμοπόλεως του Βοΐου είχε κατά μια δημοσιογραφική πηγή απαλλοτριώσει 65 κοστούμια του Ερυθρού Σταυρού,[401]

Δεν υπήρχαν επαγγελματικές διαφορές ως προς την διαχείριση του εκ του εξωτερικού πακτωλού. Κατά μιαν αναφορά κατοίκων οικισμού της λεκάνης Εορδαίας:

Η επιτροπή αύτη [της Διανομής] κινηθείσα σατραπικότατα ήτε από κομματικές αιτίες ή από προσωπικά πάθη ενήργισε με μεγάλες διακρίσεις καθ΄ εκάστην διανομήν. 1) όταν αι μερίδες εδίδοντο λιψές σε κάθε κοινότητα προτιμήθηκαν οι άνθρωποί τους. 2) σε κάθε διανομή που γίνετε τώρα εκτός που κρατάη 2% από όλα τα είδη από όλους, ιδιαίτερα από τους αγραμμάτους…[403] Σύμφωνα με έτερη πηγή στο ίδιο χωριό το αλάτι που προορίζονταν για τις οικογένειες των στρατιωτών διατιθόταν από υπερεθνικόφρονα κάτοικο αλλού.[405]

Φαινόμενα μαζικής αφαίρεσης αγαθών εξέθεταν την εικόνα του κράτους και των διορισμένων εκπροσώπων του, ιδιαίτερα των τοπικών που ελέγχονταν ευκολότερα, στα μάτια των Αμερικανών και της διεθνούς κοινής γνώμης. Οπότε ένας από τους σκοπούς του συσταθέντος το 1948 νέου Υπουργείου Εφοδιασμού και Διανομών ήταν η εξασφάλιση της συγκεντρώσεως και της ίσης και δικαίας διανομής αυτών [των εφοδίων].[407] γεγονός σχετικό προφανώς και με τη συχνότητα της διαδοχής των κυβερνήσεων. Στο κατώτατο επίπεδο τις καταστάσεις απόρων κι ευπόρων όπως και το διαμοιρασμό των αγαθών αναλάμβαναν ο εκάστοτε κωμάρχης με αρωγούς όποιους αυτός βασιζόταν ή επιθυμούσε, μια τεράστια ευθύνη. Αυτοί καθόριζαν την ευπορία ή απορία των χωριτών ως προς τη λήψη ένδυσης[409] διακύμναση που σήμαινε πως όσοι θεωρούνταν εύποροι έπρεπε να αγοράζουν τα τρόφιμά τους.

Προς χάριν ευταξίας κι ως αποτέλεσμα πιέσεων πάλι προφανώς πέραν του Ατλαντικού, δημοσιεύτηκε άνοιξη του 1948 υπουργική εγκύκλιος που έπαιρνε από τα χέρια των κοινοτικών επιτροπών, που έως τότε διένειμαν τα τρόφιμα, τον διαμοιρασμό της βοήθειας και τον πρόσφερε στους παντοπώλες της υπαίθρου -μόνον στις πόλεις οι τελευταίοι είχαν εγκριθεί ως διανομείς τα προηγούμενα έτη.[411]

Γιατί αργούσαν οι αρμόδιοι το διαμοιρασμό μόνον υποθέσεις μπορούμε να διατυπώσουμε. Mία από αυτές είναι η εμπλοκή διαφόρων Υπηρεσιών στο ίδιο θέμα. Καταστήματα της Αγροτικής Τράπεζας λ.χ. καθυστερούσαν να δώσουν στοιχεία μεταφοράς εφοδίων στις Περιφερειακές Υπηρεσίες Εφοδιασμού Διανομών (στο εξής ΠΥΕΔ) κι αυτές με τη σειρά τους στο Υπουργείο ώστε να υπάρχει αποτελεσματική αποστολή και διανομή τους στην επαρχία.[413] Η αντίστοιχη ΠΥΕΔ του νομού Κοζάνης ανέφερε πως ανεστάλη η συγκέντρωση στοιχείων λόγω ελλείψεως ειδών γραφικής ύλης και μη καταβολής αποζημιώσεως σε όσους εργάζονταν υπερωριακά επ’ αυτής.[415]

Υπάκουγε τυφλά η ελληνική εξουσία σε χρόνιους κανόνες σύμφωνα με τους οποίους έπρεπε να παραμένουν διακριτά τα επίπεδα αρχόντων κι αρχομένων. Ένας από αυτούς ήταν η συλλογή αρκετών παρακλήσεων εκ μέρους του δέκτη, ώστε να φανεί συναισθηματικά ως ευεργεσία η αρωγή κι όχι σαν λογικό επακόλουθο. Έπρεπε τα μέλη της κρατικής μηχανής να φαίνονται δυνατότερα από τον αδύναμο, διότι οι θέσεις πολλών από αυτούς είχαν παραχωρηθεί λόγω γνωριμιών, δεν είχαν κατακτηθεί κατόπιν αγνού διαγωνισμού ή, ορθότερα, ευγενούς συναγωνισμού με κριτήρια την οξύνοια, τις ιδιαίτερες γνώσεις, τις ικανότητες, την εργατική συνείδηση. Θιγόταν το σημαντικό ζήτημα του ελέγχου, αν υπήρχε άμεση ανταπόκριση του ηνίοχου σε ό,τι επιθυμούσε κάθε υποζύγιο, γι’ αυτό υπήρχαν κατάλληλες στομίδες.

Στην οικογένειά μας που διατηρούσε παντοπωλείο στο χωριό από το 1917 η υπουργική απόφαση της αλλαγής ανάθεσης των εφοδίων έγινε γνωστή έπειτα από 10 μήνες, προφανώς επειδή η εξουσία ειδοποιούσε πρώτα τους θεράποντές της, ώστε να δρέπουν αμέσως τα τυχόντα οφέλη του νόμου και να μην περιμένουν μαζί με το πλήθος που ίσως διέθετε περισσότερα προσόντα. Όχι πως η μάζα θα απειλούσε τη ροή της υποταγής, αλλά θα δυσκόλευε κάπως την ιεραρχία που δεν επιθυμούσε ούτε αυτό το κάπως στο χορό της οκνείας της. Μετά από πάροδο αρκετού χρόνου αφηνόταν η κυβερνητική θέληση να διαρρεύσει ευρέως στα ραδιόφωνα και τις εφημερίδες, ώστε να μαθευτεί απ’ όλους, ακολουθία που σήμερα φαίνεται παράξενη, καθώς στον καιρό μας τα νέα διαδίδονται στην αρχή μέσω των ιδιωτικών, στηριζόμενα όμως με έμμεσες όμως κρατικές χορηγίες, ΜΜΕ κι έπειτα από επίσημα χείλη -αυτό συμβαίνει για να ζητηθεί πλαγίως η άποψη του λαού, ώστε να αυξηθούν ή μειωθούν αναλόγως, πάντως να αλλαχτούν ή να εμφανιστούν μετά από μικρό ή μεγάλο χρονικό διάστημα όπου θα προσληφθούν ως αναγκαία λόγω της συνεχόμενης αναφοράς, οι υπουργικοί εγκύκλιοι, οι νόμοι και τα διατάγματα.

Σοφά ενεργώντας η οικογένεια απέστειλε την 12^η Φεβρουαρίου 1949 αίτηση στο Εμπορικόν, Βιομηχανικόν και Επαγγελματικόν Επιμελητήριον Κοζάνης (στο εξής ΕΒΕ) γραμμένη με το χέρι του πατέρα μου -παρόλο που είχε αναγκαστεί από το Δημοτικό να εργάζεται στο τετράδιο και τον πίνακα με το δεξί ενώ ήταν αριστερόχειρας, η γραφή του ήταν θαυμάσια. Σ΄ αυτήν γνωστοποιούσε την πρόθεση της οικογένειας να αναλάβει τη διανομή τροφίμων στην Αιανή, στην οποία θα παρίστατο και η σχετική κοινοτική επιτροπή.[417] στο αίτημα. Αν δεν δόθηκε ποτέ, ενίσχυε παλαιότερο ισχυρισμό ότι προσιδίαζε με νεκροφανείς οργανισμούς[419]

Η πληροφορία πως η έδρα του Περιφερειακού Επιμελητηρίου Κοζάνης είχε μετακομίσει από την Κοζάνη στη Φλώρινα από το 1942 ως το 1955 για εθνικούς λόγους[421] έγγραφο που δηλώνει έμμεσα την ύπαρξή του. Εις επίρρωσίν, το 1946 ο πρόεδρος του ΕΒΕ Κοζάνης καλείται να παραστεί σε επίσημη δοξολογία στην πλατεία της πόλης προς τιμήν της επανόδου του βασιλιά στην Ελλάδα.[423]

δ) από την εισβολή στο χώρο της Οικονομίας εθνικιστικών κι ανταρτικών οργανώσεων στη πρώτη περίοδο, της ΕΜ ΕΛ και της Ούνρας στη δεύτερη

ε) από τον ταχύτατο πληθωρισμό κατά τον οποίο ήταν απίθανος ο προσδιορισμός τιμών κι αντιτίμων. Πιο απλά, το κράτος των Αθηνών αύξαινε σχεδόν κάθε μήνα τις τιμές, ώστε παραγωγοί κι αγοραστές να μην πατούν σε σταθερή βάση ανταλλαγής. Π.χ. η επίσημη τιμή του λιγνίτη από 45.000 τον τόνο τον Ιούλιο του 1943 ανέβηκε σε 6.200.000 τον Απρίλιο του επομένου έτους.[425] προΐστατο αρχάς 1942 σε άλλη ένωση, στο Εθνικοϋπαλληλικόν Κέντρον Κοζάνης,[427] Τη δεκαετία της Κατοχής και του Εμφυλίου το ΕΒΕ της πόλης -προφανώς και τα περισσότερα περιφερειακά- είχε εισέλθει ή ωθηθεί στο «δρόμο της ραστώνης» σύμφωνα με σύγχρονο μέλος της διοίκησής του που αναφέρεται στους καιρούς μας, ενώ ανώνυμος σχολιαστής είναι δηκτικότερος: Κλείστε επιτέλους το επιμελητήριο. Δεν εξυπηρετεί απολύτως τίποτα Μόνο μαζεύει συνδρομές και έγινε φυτώριο πολιτικαντηδων.[429] Η κινητική διαφορά της κρατικής μηχανής ως προς την αντίστοιχη του ιδιωτικού εμπορίου ή ίσως η αντιμετώπιση όσων δεν υποκλίνονται σε κάθε κέλευσμα της εξουσίας διαφαίνεται ευκρινώς στη συνέχεια: δύο εβδομάδες μετά η ΠΥΕΔ ζήτησε από τον πρόεδρο της Κοινοτικής Επιτροπής Διανομών (ΚΕΔ) Αιανής κατάσταση των εντοπίων παντοπωλών του χωριού.[431] (οι προηγούμενοι είχαν ο ένας εγκαταλείψει το επάγγελμα, ο άλλος βγήκε αντάρτης στο ΔΣΕ κι ο τελευταίος δολοφονήθηκε από ακράτητο λεν ερωτύλο) -η Χωροφυλακή της εποχής είναι αξιοθαύμαστη ως προς την ταχύτητα απόκρισης, την ορθογραφία των εγγράφων και την περιγραφική της ακρίβεια. Έπειτα η ΠΥΕΔ Κοζάνης πληροφόρησε την ΚΕΔ Αιανής ότι από τον Απρίλιο του 1949 και μετά η διανομή των τροφίμων θα διενεργείται από τους παντοπώλες.[433] Όταν πέρασε ένας μήνας χωρίς ουδεμία αλλαγή, με νέα αίτηση η οικογένειά μας ζήτησε τους λόγους της καθυστέρησης της εφαρμογής της εγκυκλίου από την ΠΥΕΔ.[435] όπως με διπλωματικό τρόπο εγράφη. Τι ειπώθηκε μεταξύ των δύο εξουσιών είναι άγνωστο, γνωστή όμως είναι η μη εφαρμογή της εγκυκλίου για περισσότερο από ένα χρόνο, αφού η οικογένεια επανήλθε Αύγουστο του 1950 με νέα αίτηση περί διανομής συνοδευόμενη από δικαιολογητικά.[437] Προφανώς δεν εισακούσθη από την τοπική εξουσία της Αιανής, αφού επανήλθε εγγράφως τον Σεπτέμβριο του ιδίου έτους με το αυτό θέμα.[439] παρόμοιες αιτήσεις είχαν υποβληθεί τον Μάρτιο του 1949, ένα μήνα αργότερα από την οικογενειακή τη δική μας, αλλά σχετικά νωρίς. Στην περιοχή μας, στον Βελβενδό π.χ., ο εμπορικός σύλλογος ζήτησε ένα σχεδόν έτος αργότερα να σταματήσει η διανομή των τροφίμων παρά προσώπων ουδεμίαν εχόντων σχέσιν με το επάγγελμα του παντοπώλη.[441] προκύπτει πως από τότε ο διαμοιρασμός έφυγε από τα χέρια των κρατικών μισθωτών κι ανελήφθη από ιδιώτες εμπόρους. Όμως παρόλο που οι τελευταίοι εισέπρατταν μιαν ελάχιστη προμήθεια για τον κόπο τους, η επιλογή της μεταφοράς των τροφίμων από την πόλη στο χωριό παρέμεινε στα χέρια των κοινοταρχών.[443] Νωρίτερα, το 1960, κατά μια πηγή είχαν επίσης δοθεί στην Ελλάδα 115.000.000 μάρκα ως αποζημίωση για θρησκευτικούς, ιδεολογικούς ή φυλετικούς λόγους.[445]

Βιβλιογραφία

ΑΡΧΕΙΑ

ΑΚΑΔΗΜΙΑ ΑΘΗΝΩΝ

-   RPO, HS 5/228 [127], Πολιτική κατάσταση στην επαρχία Καστοριάς, μυστικό, 22.5.43

ΑΡΧΕΙΑ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ (ΑΣΚΙ)

-   Αρχείο ΚΚΕ, κιβώτια 410, 415

-   Νίκη (ΕΑΜ Κοζάνης) 1943-1944

ΑΡΧΕΙΟ ΕΙΡΗΝΟΔΙΚΕΙΟΥ ΕΟΡΔΑΙΑΣ

-   Εκθέσεις και Πράξεις από 1/5-1-1943 -89/17-121944

ΑΡΧΕΙΟ Ι.Μ. ΑΓΙΑΣ ΤΡΙΑΔΟΣ ΒΥΘΟΥ ΒΟΪΟΥ

-   Ενθυμήσεις 1936-1945

ΑΡΧΕΙΟ Ι.Μ. ΣΕΡΒΙΩΝ ΚΑΙ ΚΟΖΑΝΗΣ (ΙΜΣΚ)

-   Ενορία Μηλιάς 1945

-   Ενορία Ροδιανής

ΑΡΧΕΙΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ ΑΙΑΝΗΣ

-   Συλλογή φωτογραφιών

ΑΡΧΕΙΟ ΚΑΚΟΥΡΓΟΔΙΚΕΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

-   Πρακτικά και αποφάσεις συνέδρων Φλωρίνης 1946

ΑΡΧΕΙΟ ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ Ν. ΚΟΖΑΝΗΣ (ΑΠΕΚ)

-   Βιβλίον ατομικών εκθέσεων διδασκάλων και νηπιαγωγών της εκπ. Περιφερείας Κοζάνης δια το σχ. έτος 1933 -1934

ΑΡΧΕΙΟ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΥ ΤΩΝ ΕΞΩΤΕΡΙΚΩΝ (ΑΥΕ)

-   Κατοχική κυβέρνηση 1941-44, Φ.1.6, Δελτία του Υπουργείου Εσωτερικών που αναφέρουν εκτελέσεις πολιτών από τα στρατεύματα κατοχής

-   Κατοχική κυβέρνηση 1943-44, Φ.2.2, Λαϊκή Φωνή, όργανο του ΜΓ της ΚΕ του ΚΚΕ (ΕΤΚΑ) 1943

-   Κατοχική κυβέρνηση 1943-44, Φ.2.4 Ωμότητες γερμανικού στρατού

-   Κυβέρνηση Καΐρου 1943, Φ.11, Περί όμορων κρατών, Δελτία πληροφοριών περί της καταστάσεως στις όμορες χώρες της Ελλάδας Ιούνιος 1943

-   Κυβέρνηση Καΐρου 1943 Α΄, Φ.15 Πληροφορίες από την Ελλάδα: εκθέσεις, αναφορές, δημοσιεύματα εφημερίδων κλπ

-   Κατοχική κυβέρνηση 1943-44, Φ.2.2, Λαϊκή Φωνή, όργανο του ΜΓ της ΚΕ του ΚΚΕ (ΕΤΚΑ), 25 (7/3/1943)

-   Κυβέρνηση Καΐρου 1944, Φ.9.5, Εισήγηση Γιάννη Ιωαννίδη την 2^η Ιουνίου 1943 στην ΚΕ του ΚΚΕ, Ρ. Ραφαήλ προς Κάιρο, Άγκυρα α.π.5990, 15/91943

ΓΕΝΙΚΑ ΑΡΧΕΙΑ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ (ΓΑΚ)

ΑΡΧΕΙΑ Ν. ΕΥΡΥΤΑΝΙΑΣ (ΓΑΚ/ΑΝΕ)

-   Αίτησις Κωνσταντίνου Γαλανού προς τον Κον Νομάρχην Ευρυτανίας, εν Καρπενησίω τη 7/3/49 http://arxeiomnimon.gak.gr/browse/resource.html?tab=tab02&id=63217

-   Προϊστάμενος προς Υπουργείον Εφοδιασμού και Διανομών, αρ. 2173/14-8-50, http://arxeiomnimon.gak.gr/browse/resource.html?tab=tab02&id=63356

-   Υπουργείον Εφοδιασμού και Διανομών προς Αγροτικήν Τράπεζαν της Ελλάδος, Αθήναι 25.315/5272/24-2-49, http://arxeiomnimon.gak.gr/browse/resource.html?tab=tab02&id=63208

-   Υπουργείον Εφοδιασμού προς Υπηρεσίαν Εκκαθαρίσεως ΕΦ-ΕΞ, Αθήναι, επείγον α.π. 166976/18556/2860/13-11-1950, http://arxeiomnimon.gak.gr/browse/resource.html?tab=tab02&id=63356

ΑΡΧΕΙΑ Ν. ΗΜΑΘΙΑΣ

-   ΑΒΕ 8/ΑΕΕ Ιδ. Συλλ. 1.2/Φ.9

 

ΑΡΧΕΙΑ ΝΟΜΟΥ ΚΟΖΑΝΗΣ (ΓΑΚ/ΑΝΚ)

ΑΒΕ 7/ΑΕΕ ΕΚΠ. 7.1. Αρχείο Βαλταδωρείου Γυμνασίου Κοζάνης

-   12, Ειδικός Έλεγχος (Βαθμολογίες) μαθητών

ΑΒΕ 60/ΑΕΕ 15.1 Αρχείο Νομαρχίας Κοζάνης, Κιβώτια/ΣΑΕ

-   15/59, Διανομές τροφίμων και ιματισμού δήμων και κοινοτήτων, 1945-1948

-   85/440, Διανομή διαφόρων τροφίμων από αποθήκη της ΥΚΔ σε κοινότητες του νομού 1944-45

-   96/549, Δηλώσεις ζημιών από τον γερμανικό στρατό κατοχής κατοίκων κοινοτήτων νομού Κοζάνης (περιοχή Σερβίων): Aυλές, Βελβενδός, Γούλες, Καταφύγι, Πολύρραχο, Προσήλιο, Σέρβια και Ρύμνιο, 1945

-   102/583, Δηλώσεις ζημιών από γερμανικά και ιταλικά στρατεύματα κατοχής και από Βουλγάρους και Λεγεωνάριους κατοίκων των κοινότητων Εξάρχου, Κνίδης, Ναμάτων, Σιάτιστας, Πλατανιάς και Πυλωρών Βοΐου, 1945

-   102/568, Δηλώσεις ζημιών από γερμανικά και ιταλικά στρατεύματα κατοχής, Βουλγάρους, ΕΑΜ/ΕΛΑΣ, ΕΕΣ και Πούλος κι Ελληνικός Στρατός κατοίκων κοινοτήτων του νομού: Άγιοι Ανάργυροι, Αηδονοχώρι (Αηδονοχώρι-Νεάπολη), Αηλιάς, Ακρινή, Αξιόκαστρο, Αυγερινός, Βελανιδιά, Βουχωρίνα, Δάφνη (Πιερία), Διάκος, Διχείμμαρο, Δοτσικό, Δραγασιά Δρυόβουνο, Εράτυρα (Άρνισσα, Παληούρι), Ζώνη (Τσοτύλι και Αθήνα), Καλλιστράτι, Κλεισώρεια, Λεύκη, Λικνάδες, Λούβρη, Μικρολείβαδο, Νεάπολη, Κλεισώρεια, Κλήμα, Πελεκάνος (Θεσσαλονίκη, Νάματα, Ροδοχώρι, Τσοτύλι), Πολύλακκος, Περιστερά (Κυδωνιές, Ασπρούλα, Νεάπολη, Τσοτύλι), Ροδοχώρι (Καλαμπάκα), Σήμαντρο και Στέρνα, 1945

-   107/611, Δηλώσεις ζημιών από γερμανικά και ιταλικά στρατεύματα κατοχής κατοίκων κοινοτήτων του νομού, 1945

-   107/612, Πράξεις Εποπτικών Συμβουλίων Στοιχειώδους Εκπαιδεύσεως του νομού για προαγωγές, αποσπάσεις, διορισμούς, μεταθέσεις, απονομή επιδόματος ευδοκίμου παραγωγής, πειθαρχικές ποινές δασκάλων κ.α., 1940

-   107/613, Υποβολή προς έγκρισιν αποφάσεων των κοινοτικών συμβουλίων Πλακίδας, Πλατανιάς (κατασκευές υδραγωγείου, κοινοτικής βρύσης και γέφυρας), Πλατανορεύματος και Πετρανών για θέματα διοικητικά, οικονομικά κ.α., 1940

-   119/683, Δηλώσεις ζημιών από γερμανικά και ιταλικά στρατεύματα κατοχής κατοίκων κοινοτήτων επαρχίας Γρεβενών και Κοζάνης, 1945

-   128/747, Δηλώσεις ζημιών από Γερμανούς, Ιταλούς, Βουλγάρους και Βρετανούς κατοίκων Mακεδονίας-Θράκης, Θεσσαλίας και νοτίου Ελλάδος. Νομός Καστοριάς (Άνω Περιβόλι, Επταχώρι, Καστοριά, Νεστόριο). Νομός Κοζάνης (Ανθηρό, Βογγόπετρα, Γρεβενά, Ζιάκας, Κερασιώνα, Κοζάνη, Μεταμόρφωση, Νεράιδα, Νόστιμο, Πεπονιά, Περιβολάκι, Πολυκάστανο, Ρυάκιο και Σπήλιο). Μακεδονία (Δράμα, Καβάλα, Σέρρες, Σιδηρόκαστρο, Ξάνθη). Υπόλοιπη Ελλάδα (Αθήνα, Βυτίνα, Θήβα, Καλαμπάκα, Κανάλια, Κουτσούφλιανη, Λαμία, Λιβάδι, Νέα Καρυώτισσα, Παληοσέλι, Τσαριτσάνη, 1945

-   136/795, Ονομαστικές καταστάσεις εκτελεσθέντων κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής και των αποβιωσάντων σε στρατόπεδα συγκεντρώσεως στην Ελλάδα 1958, 1959, 1961

-   165/1036, Δηλώσεις ζημιών από γερμανικά και ιταλικά στρατεύματα κατοχής, από αντάρτες ΕΑΜ/ΕΛΑΣ κι από Βουλγάρους των κατοίκων του Δήμου Πτολεμαΐδας 1945

-   188/1147, Ετήσια έκθεση του Εμπορικού Βιομηχανικού κι Επαγγελματικού Περιφερειακού Επιμελητηρίου Κοζάνης για την εμπορική και βιομηχανική κίνηση της περιφέρειας έτους 1938-39

-   188/1148, Βιβλίον Πετρελαίου αρχ. από 17/4/43, 1943

-   188/1149, Αγορανομικές Επιτροπές, διατιμήσεις, παρακρατήματα, αγορανομικά γενικά, ήτοι καταθέσεις στην Εθνική Τράπεζα Ελλάδος, 1942

-   188/1150, Υποβολή πινάκων παραγωγών σιτηρών και μη κοινοτήτων περιφέρειας Σερβίων: Βελβενδός, Ελάτη, Καστανιά, Καταφύγι, Κρανίδια, Λάβα, Μικρόβαλτο, Μοσχοχώρι, Παλαιογράτσανο, Πλατανόρευμα, Πολύρραχο, Πολύφυτο, Σέριβα, Σκούλιαρη, Τρανόβαλτο, 1943

-   202/1210, Προστασία οικογενειών μαχομένων, επιδόματα λόγω στρατεύσεως, τρόφιμα κ.α., 1956

-   209/1256, Καταστάσεις διανομής τροφίμων σε άπορες οικογένειες των κοινότητων Αιανής, Αλωνακίων, Αμυγδαλιάς, Αργίλλου κι Αυληάννας, 1946

-   209/1259, Αναγνώριση παντοπωλών διανομέων της πόλης Κοζάνης και κοινοτήτων της περιφέρειάς της: Αγία Παρασκευή, Αιανή, Αμυγδαλιά (Κοιλάδας) Βελβενδός, Καισαρειά, Κοζάνη πόλη, Κοιλάδα, Κτένιον, Ξηρολίμνη κλπ, 1952

-   209/1260, Μητρώο συνθέσεως της Επιτροπής Γενικών Διανομών Κοζάνης και των ΥποεπιτροπώνΚέντρων Διανομών του ΙΒ΄ Διαμερίσματος 1946-1948, 1946-1948

-          215/1312, Καταστάσεις διανομής τροφίμων με τα αντίστοιχα δικαιολογητικά του ΚΕΔ Κοιλάδας, 1950-1952

-   215/1313, Απογραφή κτηνών κι οχημάτων δήμων και κοινοτήτων του νομού, 1938

-   219/1330, Βιβλίον Ταμείου Χρηματικής διαχειρίσεως ΙΒ΄ Διαμερίσματος 27/10/1945-26/7/1948, 1945-1948

-   219/1331, Δελτία απογραφής Δήμου Κοζάνης και κοινοτήτων του νομού (κυρίως της επαρχίας Γρεβενών) του Υπουργείου Υγιεινής και Κοινωνικής Πρόνοιας, 1945

-   219/1337, Χρηματοδοτήσεις, διεκπεραιωθείσες αιτήσεις, μονοπωλιακά είδη, μισθοδοσία υπαλλήλων και διάφορα έγγραφα της Υποεπιτροπής Κέντρου Διανομών Σιατίστης, 1945-46

-   220/1344, Χορήγηση αδειών αλέσεως και καταστάσεις κινήσεως μυλωθρών κοινοτήτων του νομού, 1942

-   220/1346, Λιγνίτης-Λιγνιτωρυχεία: καθορισμός τιμής λιγνίτη ελευθέρων λιγνιτωρυχείων 1944

-   220/1347, Έγγραφα για τις Επιτροπές Κέντρων Διανομών του νομού και τη διανομή τροφίμων 1950-1951

-   220/1352, Δελτίον Ανώνυμων Εταιριών 1939

-   222/1366 Πρωτόκολλο Αλληλογραφίας Υποεπιτροπής Κέντρου Διανομών Κοζάνης 1945

-   223/1383, Πίναξ εμφαίνων την αριθμητικήν δύναμιν των δικαιούχων γάλακτος προσχολικής ηλικίας… μηνός Ιουνίου 1949, 1949

-   231/1449 Δηλώσεις ζημιών κατοίκων δήμων και κοινοτήτων, προκληθέντων από γερμανικά και ιταλικά στρατεύματα κατοχής: Αυλών, Κρανιδίων και Σερβίων, 1945

-   238/1498, Δηλώσεις ζημιών κοινοτήτων του νομού που προξενήθηκαν από τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής και τους αντάρτες (επαρχία Γρεβενών) 1945

-   244/1552 Απογραφή κτηνών κι οχημάτων: κατάλογος απογραφής κτηνών κι οχημάτων της κοινότητας Κάλλιανης (Αιανή), 1915

-   247/1559, Δηλώσεις ζημιών από Γερμανούς, Ιταλούς κι Εσωτερική Αντίσταση των κοινοτήτων Αγίας Παρασκευής, Αιανής, Αμυγδαλιάς, Ανατολής κι Αργίλου..., 1945

-   247/1560, Δηλώσεις ζημιών από Γερμανούς και Ιταλούς στις κοινότητες Βαθυλάκκου (Σέρβια, Σιάτιστα), Λευκάρων, Μεσιανής, Σπάρτου, Σταυρωτής, Ροδιανής και Φτελιάς, 1945

-   247/1561, Δηλώσεις ζημιών πολέμου από Γερμανούς-Ιταλούς-ΕΛΑΣ των κοινοτήτων Αγιάσματος (μόνον των συνοικισμών Αγίας Παρασκευής και Αγίου Θεοδώρου), Αγίων Αναργύρων, Γλυκοκερασιάς, Εράτυρας, Κορυφής, Λευκοθέας, Μολόχας, Ομαλής, Πελεκάνου και Πυλωρών Βοΐου, 1945

-   247/1562, Δηλώσεις ζημιών πολέμου από Γερμανούς-Ιταλούς της κοινότητας Σιάτιστας, 1945

-   248/1563, Δηλώσεις ζημιών πολέμου από Γερμανούς-Ιταλούς-ΕΛΑΣ των κοινοτήτων Αλωνακίων, Βατερoύ, Καλαμιάς, Ξηρολίμνης, Σιδερών και Σκήτης, 1945

-   248/1564, Δηλώσεις ζημιών πολέμου από Γερμανούς-Ιταλούς-ΕΛΑΣ των κοινοτήτων Αγίου Δημητρίου, Αγίου Χαραλάμπους, Ακρινής, Αυληάνας, Γαλανίου, Μελισσίων, Τετραλόφου, Ρυακίου και Χαραυγής, 1945

-   248/1565, Δηλώσεις ζημιών πολέμου από Γερμανούς-Ιταλούς των κοινοτήτων Αηλιά, Αμυνταίου, Βουχωρίνας, Δρεπάνου, Νοστίμου, Παληουρίου, Παπαδάτων Βονίτσης, Πενταλόφου, Σπήλιου (ημιτελής ονομαστική κατάσταση) και της πόλης Κοζάνης, 1945

-   248/1566, Δηλώσεις ζημιών πολέμου από Γερμανούς-Ιταλούς-Βρετανούς-ΕΛΑΣ των κοινοτήτων Αναρράχης, Άρδασσας, Βλάστης, Γαλάτειας (γραφεία κοινότητας), Πύργων και του Δήμου Πτολεμαΐδας, 1945

-   248/1567, Δηλώσεις ζημιών πολέμου από Γερμανούς-Ιταλούς-ΕΛΑΣ των κοινοτήτων Γρεβενών, Δεσκάτης, Μερσίνας, Μεταλλείων Χρωμίου και Συδένδρου, 1945

-   248/1568, Εφεδρικά επιδόματα Κοζάνης, Εορδαίας, Γρεβενά, 1941

-   298/1917, Καταστάσεις ζημιών περιφέρειας Κοζάνης: Αιανή, Αγία Παρασκευή, Άγιος Δημήτριος, Άγιος Χαράλαμπος, Αλωνάκια, Αμυγδαλιά, Άργιλος, Αυλές, Αυληάνα, Βαθύλακκος, Βατερό, Βελβενδός, Βοσκοχώρι, Δρέπανο, Ελάτη, Ίμερα, Καισαρειά, Καστανιά, Καταφύγι, Κάτω Κώμη, Κερασιά, Κοζάνη πόλη, Κοίλα, Κοιλάδα, Κοντοβούνι, Κρανίδια, 1945

-   312/2020, Δηλώσεις ζημιών πολέμου Αγαλαίων, Ασπροκάμπου, Αυλών, Δαφνερού, Κέντρου, Κηπουριού, Κορυφής, Λαγκαδιάς, Μερσίνας, Νησίου, Παλαιοκάστρου, Παναγιάς, Ρυμνίου, Σαμαρίνας, Σερβίων, Σιάτιστας και Ταξιάρχη, 1945

ABE 70/AEE 13.1 Διεύθυνση Α/θμιας Εκπαίδευσης ν. Κοζάνης

-   1/97, Ετήσια έκθεση Eκπαιδευτικής Περιφερείας Κοζάνης, 1945-46

-   9/189, Εμπιστευτικά έγγραφα, 1949-1951

ΑΒΕ 234/ΑΕΕ 20.1 Αρχείο Αφών Γ. Δόκου

-   1/5, Στοιχεία λειτουργίας Πανδοχείου 1882-1883. Βιβλίο περιέχον βερεσέδια 1884-1899. Δούναι-λαβείν και βερεσέδια, 1928-1932

ΑΒΕ 256/ΑΕΕ ΙΔ. Συλλ. 21.1, Κιβώτια/ΑΑ Αρχείο Κωνσταντίνου Σιαμπανόπουλου

-   1/7, Σιαμπανόπουλος Κωνσταντίνος, Βιβλίον Ιστορίας-ζωής-δράσεως-λειτουργίας και εξελίξεως του Δημοτικού Σχολείου -Αιανής 1947-1954, Αιανή 1962

-   2/11, Φωτογραφικό υλικό Αιανής από κοινωνικές και σχολικές εκδηλώσεις (Παλιά Λευκώματα) –κτήρια, εκκλησίες

ΑΡΧΕΙΑ ΝΟΜΟΥ ΦΛΩΡΙΝΑΣ

-   27/Φ.1, Βουλεύματα Συμβουλίου Πλημμελειοδικών Φλωρίνης 1945

ΔΗΜΟΣ ΑΙΑΝΗΣ

-   Ληξιαρχείο, Ληξιαρχικές Πράξεις Θανάτου 1946-47

ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ (ΔΒΘ)

-   Απογευματινή, απογευματινήκαθημερινή εφημερίς οικονομική πολιτική και των ειδήσεων διευθ: Αλ Ωρολογάς –Δ Τσούρκας Θεσσαλονίκη 1940, 1943

-   Ελευθερία, όργανο της επιτροπής του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου (ΕΑΜ) περιοχής Μακεδονίας, διευθ: Παύλος Καρυωτάκης, αρχισυν: Π Παπαγιαννόπουλος, Θεσσαλονίκη 1945

-   Ελληνικός Βορράς, ημερησία πρωινή εφημερίς της Θεσσαλονίκης, ιδρ: Π. Ξ Λεβαντής, διευθ: Β. Μεσολογγίτης 1945 -1962

-   Λαϊκή Φωνή, Όργανο του Γραφείου Περιοχής Μακεδονίας της κομματικής οργάνωσης του ΚΚΕ, διευθ: Παναγιώτης Μαυρομάτης, Θεσσαλονίκη 1945

-   Μακεδονία, η πρώτη πρωινή εφημερίς εν Θεσσαλονίκη, διευθ: Ι. Κ. Βελλίδης 1945

-   Νέα Ευρώπη, Ημερησία πρωινή εφημερίς εν Θεσσαλονίκη, διευθ: Μ. Παπαστρατηγάκης, Θεσσαλονίκη 1944

-   Το Φως, Ημερησία πρωινή εφημερίς, διευθυντής Δ. Ρίζος, Θεσσαλονίκη 1945

ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΚΟΖΑΝΗΣ

Εφημερίδες

-   Βόρειος Ελλάς, Μεγάλη εβδομαδιαία Εφημερίς, εθνική πολιτική, κοινωνιολογική, διευθ: Σταύρος Θεοδοσιάδης, Θεσσαλονίκη –Κοζάνη 1928 -1936

-   Εθνικός Αγών, εβδομαδιαία εφημερίς εν Κοζάνη διευθυνομένη υπό επιτροπής Εθνικού Αγώνος, ιδιοκτήτης Κ. Σακελλαρίου, Κοζάνη 1945 (επιστολή Θεοδώρου Βλαχοδήμου)

-   Η Νίκη, όργανο του συνασπισμού κομμάτων του ΕΑΜ νομού Κοζάνης, διευθυντής Κώστας Γάρος, Κοζάνη 1945 -1946

-   Ηχώ της Μακεδονίας, δισεβδομαδιαία εφημερίς εν Κοζάνη, ιδιοκτ: Μιλτιάδης Τζώνης, Κοζάνη 1928

-   Μακεδονικόν Βήμα, εβδομαδιαία πολιτική και οικονομική εφημερίς, ιδρυτής Ν Κουπαρούσος, υπεύθυνος Λυκούργος Παπακωνσταντίνου, διευθυντής: Μιχαήλ Ζωγράφος, Κοζάνη 1931, 1939

-   Ορεστιάς, Εβδομαδιαία πολιτικοκοινωνική τοπική εφημερίς, διευθυντής Ιωάννης Μπακάλης, Καστοριά 1947

-   Πατρίς, Δεκαπενθήμερος εφημερίς Αντικομμουνιστικού Αγώνος, Εθνικών και Σοσιαλιστικών αρχών, Επίσημον όργανον του Εθνικού Ελληνικού Στρατού (Ε.Ε.Σ.), διευθ. Παναγ. Δαδούλης, Κοζάνη 1944

-       Το σπίτι του φτωχού, Eστία συσσιτίου Χριστιανικής Μορφωτικής Σχολής Εργαζομένων Νέων Κοζάνης 1944

Λυτά έγγραφα:

-   Ανωτέρα Φελτ κομμαντατούρ 395 προς Νομάρχην Κοζάνης, α.π. 20563, Θεσσαλονίκη 5/2/1944

-   Αφορά. Αγοράν ζώων, Γενική Διοίκησις Μακεδονίας προς Νομάρχας και Επάρχους ΓΔΜ, α.π. 28296/Ι296, Θεσσαλονίκη 3-2-1944

-   Αναφορά ιατρού Ι Γιαντσούλη προς Δήμαρχον, Κοζάνη 8-5-1944

-   Γεωργική Υπηρεσία προς Δήμον Κοζάνης, α.π. 810, Κοζάνη 22-11-1944

-   Γραφείο Δημοσίας Ασφαλείας προς Ανώτερη Διοίκηση Χωροφυλακής Δυτικής Μακεδονίας, Κοζάνη 23/2/1946

-   Δήμος Κοζάνης προς Σωματείον Λαχανοπωλών, α.π. 2316/252, Κοζάνη 16/12/1944

-   Διακήρυξις πλειοδοτικής δημοπρασίας, Κοζάνη 5/2/1944

-   Ε.Σ.Ο. Εθνικού Ελληνικού Στρατού προς Νομάρχην, α.π. 6, Κοζάνη 22/3/1944

-   Έπαρχος προς Γενική Διοίκηση Δυτικής Μακεδονίας, Γρεβενά 27/11/1946

-   Εφορεία Λ[αϊκών] Σ[υσσιτίων] προς Δήμαρχον, α.π. 77, Κοζάνη 14-11-1941

-   Ι.Μ. Σερβίων και Κοζάνης προς Δήμαρχον, Κοζάνη α.π. 64/2-7-1945

-   Κατάσταση ζημιών, Δήμος Κοζάνης 30-11-1944

-   Κατάστασις εμφαίνουσα πυρποληθέντα ή λεηλατηθέντα εν όλω ή εν μέρει χωρία ή πόλεις του ν. Κοζάνης ως και αριθμόν εκτελεσθέντων ατόμων

-   Κατάστασις εμφαίνουσα τους εκτελεσθέντας υπό του εχθρού κατά την διάρκειαν της Κατοχής εις το χωρ. Καταφύγιον, ΥΧ Σερβίων, εν Βελβενδώ τη 19 Οκτωβρίου 1945

-   Κατάστασις ονομαστική των κατά την διάρκειαν της κατοχής εκτελεσάντων υπό του εχθρού, ΔΧ Κοζάνης [1945]

-   Κοινοποίηση διαταγής ταγματάρχη Μάττιχ Περι λαθρεμποριου Καπνου και Σιγαροχαρτου, Δήμος Κοζάνης α.π. 2700, Κοζάνη 20-11-1943

-   Κοινοποίησις διαταγής 5013/44/17-10-44 Πλατζκομμαντατούρ Νομάρχης προς Δήμαρχον α.π. 5930 Κοζάνη 17-10-1944

-   Κοινοποίησις διαταγής Πλατζκομμαντατούρ "Περι φορου δεκατης της περιφερειας Νομαρχιας", Νομάρχης προς Δήμαρχον α.π. 5282 Κοζάνη 16-8-1944

-   Κοινότης Αιανής, Κατάστασις κατοίκων απόρων Αιανής, Αιανή 11/3/1944

-   Νομαρχία προς Δήμαρχον, προέδρους κοινοτήτων Επαρχίας Κοζάνης, α.π. 3193, Κοζάνη 18/3/43

-   Νομαρχιακή Επιτροπή Λαϊκών Συσσιτίων Κοζάνης προς έπαρχον Εορδαίας, Κοζάνη 6/2/1943

-   Ονομαστικός πίναξ των Δήμων και Κοινοτήτων… 1933

-   Σημείωμα Κράισκομμανταντούρ προς Δημαρχείον για διάθεση εργατών σε Todt Θεσσαλονίκης, υπολοχαγός Κάουφερ Κοζάνη 28-3-1944

-   Σχέδιον σημειώματος του Δήμου Κοζάνης προς την Διοίκησιν της Εθνικής Πολιτοφυλακής, α.π. 2286/222, Κοζάνη 9-12-1944

Κιβώτια

-   Κ.12ΚΟΖ/650ΚΑ, Καταστατικόν της εν Κοζάνη Ανωνύμου Εταιρίας Παντοπωλών, Κοζάνη 30/4/1927

-   Κ. 64, Εκλογικοί κατάλογοι Ελίμειας 1908

-   Κ. 69, Έγγραφα κατοχικής περιόδου

-   Κ. 70, Λυτά έγγραφα κι αποφάσεις Δήμου Κοζάνης

-   151, Λυτά έγγραφα 1940-1945

-   Κ.154, Λυτά έγγραφα κι αλληλογραφία Νομαρχίας Κοζάνης

ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ Α/ΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ Ν. ΚΟΖΑΝΗΣ

-   ΑΒΕ 70/ΑΕΕ 13.1/Κιβώτιο 1 (1945-1946)

ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΣΤΡΑΤΟΥ/ΓΕΝΙΚΟ ΕΠΙΤΕΛΕΙΟ ΣΤΡΑΤΟΥ

-   Φ.909/Δ/1/6, Εξέτασις μάρτυρος Βίμπλη Μιλτιάδου, Αθήναι 20/7/1950

ΕΘΝΙΚΟΝ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟΝ

-   ΦΕΚ 14Α/10-11-1944, http://www.et.gr/idocs-nph/search/pdfViewerForm.html?args=5C7QrtC22wFFvqeog0R-dHdtvSoClrL8XHaH_MviECXtIl9LGdkF53UIxsx942CdyqxSQYNuqAGCF0IfB9HI6qSYtMQEkEHLwnFqmgJSA5WIsluV-nRwO1oKqSe4BlOTSpEWYhszF8P8UqWb_zFijIH3T_xUGlX9f-z9yRitUJQDr5WHmMMC_i0b2jE7orIR

-   ΦΕΚ 119Α/7-2-48, http://www.et.gr/idocs-nph/search/pdfViewerForm.html?args=5C7QrtC22wGdqlDpesIXn3dtvSoClrL8NZ_IN6a-NQ55MXD0LzQTLWPU9yLzB8V68knBzLCmTXKaO6fpVZ6Lx9hLslJUqeiQZXcDHcx6TU_5BcTb7x9Ay_yxRHi8ApJC30kpxhRiKNk.

ΕΡΓΑΤΟΫΠΑΛΛΗΛΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΚΟΖΑΝΗΣ (ΕΚΚ)

-   Φ. Δ/1, Λυτά έγγραφα 1945-1950

-   Φ. Δ/2, Λυτά έγγραφα 1940-1950

-   Φ. Ξ/1, Αρχείο 1940

-   Φ. Ξ/2, Αρχείο 1940-1950

-   Φ. Ξ/3, Αρχείο 1940-1950

ΕΦΕΤΕΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

-   Απολογία ταγματάρχου Λαλοπούλου Ανδρέα [1945], φωτοτυπημένες σελίδες

ΙΔΙΩΤΙΚΕΣ ΣΥΛΛΟΓΕΣ

Γεωργίου Τζέλλου

-   Συζήτηση των γεγονότων 25^ης Ιανουαρίου 1944, χειρόγραφο, Αιανή 2007

Καλλιανιώτη Αθανασίου (ΙΣΑΚ)

-   Ειρηνοδικείο Φλώρινας, Πολιτικαί εκθέσεις και πράξεις 1945

-   Φωτογραφίες κειμένου

Οικογένειας Ιωάννη Βασιλειάδη

-Φωτογραφία οπλιτών του ΕΕΣ στη Βέροια

Οικογένειας Γκούνα

-   Φωτογραφία Δημητρίου Γκούνα

Οικογένειας Σκανδέρη

-   Ομιλία εκφωνηθείσα υπό του δημοδ/λου Χαρ. Σκανδέρη εν Καισαργιά, 1950;

Πουγαρίδη Κοσμά (ΙΣΚΠ)

-   Ακριτική Φωνή, Εβδομαδιαία εφημερίς εκδιδομένη εν Πτολεμαϊδι, διευθ: Χρυσ. Πιπιλιάγκας 1946-1947

-   Μελανοφρύδης Παντελής, «Κατράνιτσα», Επαρχιακή Φωνή (1950) 1, 4

ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ (ΙΑΜ)

-   ΓΔΔΜ, Φ.11/4, έγγραφα οικισμών Δυτικής Μακεδονίς

KINGS COLLEGE LONDON MILITARY ARCHIVE

-   GB99, Evans, box 1, f. 2/1/7 Post. OpReport

-   box 3, f.6/6, Greek partisan correspondence

-   GB99, Prentice/Wickstead, Box 1, f. 5/1-2, Post operation reports, general report -Major Prentice

ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΚΑΤΩ ΚΩΜΗΣ

-   Ληξιαρχείο, Ληξιαρχικές Πράξεις Θανάτου 1945

ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΡΟΔΙΑΝΗΣ

-   Ληξιαρχείο, Ληξιαρχικές Πράξεις Θανάτου 1945

ΠΡΩΤΟΔΙΚΕΙΟ ΓΡΕΒΕΝΩΝ

-   Βουλεύματα Συμβουλίου Πλημμελειοδικών 1947

ΠΡΩΤΟΔΙΚΕΙΟ ΚΟΖΑΝΗΣ

-   Βουλεύματα Συμβουλίου Πλημμελειοδικών 1945-1949

-   Ποινικαί αποφάσεις Τριμελούς Πλημμελειοδικείου Κοζάνης 1945

-   Πρακτικά και αποφάσεις του Ειδικού Δικαστηρίου Δοσιλόγων Κοζάνης 1947-1953, τ. Α΄-Β΄

-   Πρακτικά κι αποφάσεις Τριμελούς Πλημμελειοδικείου Κοζάνης 1945-46

PUBLIC RECORDS OFFICE (PRO), LONDON

HS 5, Special Operations Executive: Balkans

-  234/56557, Interrogation reports 1944, Report by a Supporter of EAM on the development of the situation in Wester Macedonia 7/3/1944

Foreign 0ffice (FO)

- 371/48257/R/3722/204, Political and military situation in Greece: activities of ELAS

- 371/48288/R21045, Political and military situation in Greece: activities of ELAS: Greek plebiscite and elections: new amnesty law: activities of the Communist Party of Greece (KKE)

- 371/48308/R10158, Relief supplies to Greece: 1944 reports by Red Cross Delegation in Salonika

ΒΙΒΛΙΑ ΚΙ ΑΡΘΡΑ

Αντωνίου Κωνσταντίνος, Ιστορία Ελληνικής Βασιλικής Χωροφυλακής 1833-1965, τ. Γ΄, Αθήναι 1965, https://www.scribd.com

Δελιαλής Νικόλαος, Εφημερίδες (εκδοθείσαι εν Κοζάνη), Κοζάνη 1959

Δοξιάδης Κωνσταντίνος, Καταστροφές οικισμών, Υφυπουργείον Ανοικοδομήσεως, Αθήναι 1946, https://www.ilak.org/images/books/katastrofes_1941-44.pdf

Θουκυδίδης, Ἱστορίαι, 6.11.5, http://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/library/browse.html?text_id=73&page=191

Ιγγλέσης, Ν., Οδηγός της Ελλάδος 1925-1926, Ν. Ιγγλέσης και Σία, Αθήναι1926

Καραδήμας Δημ. (επιμ), Καταστραφείσαι πόλεις και χωρία συνεπεία του πολέμου 1940 -1945, Υπουργείον Κοινωνικής Προνοίας, Αθήναι 1946, https://www.scribd.com

Ο νομός Κοζάνης επί τη συμμετοχή τους εις την XIV Διεθνήν Έκθεσιν Θεσσαλονίκης, Τύποις Νέας Αληθείας, Θεσσαλονίκη 1939

Πληθυσμός της Ελλάδος κατά την απογραφήν της 16 Οκτωβρίου 1940, Πραγματικός πληθυσμός κατά νομούς, επαρχίας, δήμους, κοινότητας, πόλεις και χωρία, Εθνικόν Τυπογραφείον, Αθήναι 1950, http://www.e-demography.gr/ElstatPublications/censuses/docs/eDemography_Metadata_Censuses_Doc_000055_gr.pdf

Τακαλιός Ανδρέας (επιμ.),«Ημερολόγιον ζωής ομάδος Γεράκη, μια μαρτυρία για την αντίσταση στη Δυτική Μακεδονία», Αρχειοτάξιο 9 (Μάιος 2005) 81-94

Unrra Health Division Region „EG“, Final Report, Salonika November 1946

Χαμιγιέτ Σεζέρ, Μια έρευνα σχετικά με τα τσιφλίκια του τεπελενλή Αλή Πασά, μετάφραση από τα τουρκικά, σχόλια: Ειρήνη Καλογεροπούλου, http://www.eie.gr/nhrf/institutes/inr/instr-studiorumbalk/tsiflikia.htm

Χρυσοχόου Αθανάσιος, Η κατοχή εν Μακεδονία, η δράσις του ΚΚΕ, βιβλίον Α΄, Εταιρία Μακεδονικών σπουδών, Θεσσαλονίκη 1949

ΔΕΥΤΕΡΕΥΟΥΣΕΣ ΠΗΓΕΣ

ΑΡΘΡΑ ΚΙ ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ

Ατσαλάκης Mιχάλης, Έκθεση ωμοτήτων, Καζαντζάκης και κρητική ματιά, https://www.cretalive.gr/opinions/ekthesh-omothton-kazantzakhs-kai-krhtikh-matia

Απόρρητη έκθεση της ομάδας εργασίας για την έρευνα των αρχείων του Γ.Α.Κ που αναφέρονται στον Α΄ και Β΄ παγκόσμιο πόλεμο, Γενικό Λογιστήριο του Κράτους, Αθήνα 2013, https://karidakis.com/wp-content/uploads/2014/03/GERMANIKES_APOZIMIOSEIS_GENIKO_LOG_KRATOUS.pdf

Βερβενιώτη Τασούλα, «Οι ιστορικοί γκρεμίζουνε τα αγάλματα», https://thepressproject.gr/i-istoriki-gkremizoune-ta-agalmata-mia-synentefxi-gia-tin-proforiki-istoria-me-tin-istoriko-tasoula-vervenioti/

Βικιπαίδεια, Ισπανική γρίπη, https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A0%CF%8D%CE%BB%CE%B7:%CE%9A%CF%8D%CF%81%CE%B9%CE%B1

Ετμεκτσόγλου Γαβριέλλα, «Η οικονομία της Ελλάδας κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 2000, σ. 58-64

Εφημερίδες αποκείμενες στη Βιβλιοθήκη της Βουλής (1789 - 1970), Ανεξαρτησία, https://media.gov.gr/cms/uploads/2018/01/katalogos_efhmeridwn_ggee-ggme_2011.pdf

Ζουρμπάς Αστέριος, «Τα μεταλλεία της Βορείου Ελλάδος», Δελτίον Εμπορικού και Βιομηχανικού Επιμελητηρίου Θεσσαλονίκης 1 (Ιαν. 1947) 70-72

Ινστιτούτο Γενετικής Βελτίωσης και Φυτογενετικών Πόρων, Φυσική σημασία κριτηρίων ποιότητας, http://www.ipgrb.gr/index.php/antikeimena/xhmeia-texnologia/131-kritiria-poiotitas

Καζαντζής Γ., Η προσφυγική Γεωργική Εορδαία στα πρώτα βήματα την περίοδο 1924-1929, https://e-ptolemeos.gr/prosfygiki-georgiki-eordea-sta-prota-vimata-tin-periodo-1924-1929-apo-ti-stili-tou-k-g-kazantzi-ston-palmo-24012018/

Καλλιανιώτης Θανάσης (επιμ.), Τα απομνημονεύματα του Βασίλη Μπούλη, Τετράδια Ιστορίας 4-5 (Οκτ-Νοεμ 1995) 7

Καλλιανιώτης Θανάσης, «Το χειρόγραφο του παοτζή Πρόδρομου Γεωργιάδη, μέρος Β΄», Παρέμβαση (Ιαν.-Φεβρ. 1996) 13

Καλλιανιώτης Θανάσης, H πάλη δύο κόσμων σε ένα μικρό χωριό: η Κερασιά στη δεκαετία του 1940, https://blogs.sch.gr/thankall/?p=1045

Καλλιανιώτης Θανάσης, Άλογα κι αναβάτες: κατοχή κι εμφύλιος στην περιφέρεια Κοζάνης, https://blogs.sch.gr/thankall/?p=1412

Καλλιανιώτης Θανάσης, Ένας Ελασίτης στα γερμανικά στρατόπεδα: ανακτένιση 24/11/2019, https://blogs.sch.gr/thankall/?p=1379

Καλλιανιώτης Θανάσης, Η Κάλιανη (Αιανή) στην αυγή του 20ού αιώνα: ο εκλογικός κατάλογος του 1908, https://blogs.sch.gr/thankall/?p=913

Καλλιανιώτης Θανάσης, Η προστασία του «λαϊκού αγώνα» στον Τσιαρτσιαμπά: 1941 -1950 (Διμοιρία -ΟΠΛΑ -Λαϊκοί Εκδικητές -Ελεύθεροι Σκοπευτές), https://blogs.sch.gr/thankall/?p=923

Καλλιανιώτης Θανάσης, Λίρες και χρήμα στο νομό Κοζάνης 1940-50, https://blogs.sch.gr/thankall/?p=1461

Καλλιανιώτης Θανάσης, Μονοπάτια και δρόμοι στην ιστορία της Αιανής, https://blogs.sch.gr/thankall/?p=1497

Καφετζή Γιούλη-Γκουτζηκώστας Γ., «45 χρόνια μετά την εκτέλεση», Παρατηρητής (29.9.88) 1, 6

Κολιόπουλος Ιωάννης, Η χρησιμότητα της Ιστορίας, Θεσσαλονίκη 1995, φωτοτυπημένες οδηγίες στους φοιτητές του τμήματος Ιστορίας του ΑΠΘ

Κολιόπουλος Ιωάννης, Λεηλασία φρονημάτων: το μακεδονικό ζήτημα στην κατεχόμενη Δυτική Μακεδονία 1941 –1944, τ. Α΄, έκδ. β΄, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1995

Λαϊκός Αγώνας, όργανο των πολιτικών προσφύγων της Ελλάδας στη Λ.Δ. Ουγγαρίας 40 (21/5/1958) 2, https://jadox.oik.hu/JaDoX_Portlets/displayContent?docId=14303&secId=14460

Λαογραφικό Μουσείο Μετσόβου, Ξύλινη λανάρα για το "ξάσιμο" του βαμβακιού, http://metsovomuseum.gr/online-collections/%ce%b3%ce%b5_164_2-%ce%bb%ce%b1%ce%bd%ce%ac%cf%81%ce%b1/

Λεξικό του λευκαδίτικου γλωσσικού ιδιώματος, Μαντανία (η), https://lexikolefkadas.gr/mantania-i/

Λέτσας Αλέξανδρος, «Η Βόρειος Ελλάς και τα προβλήματά της», Δελτίον Εμπορικού και Βιομηχανικού Επιμελητηρίου Θεσσαλονίκης 1 (Ιαν. 1947) 78-82

Μάγερ Χέρμαν, Αιματοβαμμένο Εντελβάις: η 1η Ορεινή Μεραρχία, το 22ο Ορεινό Σώμα Στρατού και η εγκληματική δράση τους στην Ελλάδα, 1943-1944, τ. Β΄, Εστία, Αθήνα 2009

Μητλιάγκας Γιάννης, Επιμελητηριακή ραστώνη, 4/2/2020/13:38, https://kozan.gr/archives/273847

Μπουντώνας Ευθύμιος, Μελέτη περί του γλωσσικού ιδιώματος Βελβεντού και των περιχώρων αυτού, Τυπογραφείον Ν. Ιγγλέση, Αθήναι 1892, https://anemi.lib.uoc.gr/metadata/5/7/4/metadata-02-0000073.tkl

Ρήγος Άλκης, H επιβολή του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου, 11/2/2015, http://www.avgi.gr/article/10808/5923790/h-epibole-tou-kathestotos-tes-4es-augoustou

Το κάψιμο δεκάδων χιλιάδων βιβλίων από το καθεστώς της 4ης Αυγούστου..., https://www.mixanitouxronou.gr/to-kapsimo-dekadon-chiliadon-vivlion-apo-to-kathestos-tis-4is-aygoystoy/

Τριανταφύλλη Κική, Η κλωστοϋφαντουργία στην Ελλάδα: η περίπτωση της βιομηχανίας Αφοί Ρετσίνα, 21/11/2016, https://www.protagon.gr/themata/flashback/istoriko-arxeio-piop-i-klwstoyfantourgia-stin-ellada-i-periptwsi-tis-viomixanias-afoi-retsina-44341281024

Wikipedia, the free encyclopedia, Organisation Todt, https://en.wikipedia.org/wiki/Organisation_Todt

Wikipedia, Τhe Free Encyclopedia, Australian and New Zealand Army Corps, https://en.wikipedia.org/wiki/Australian_and_New_Zealand_Army_Corps#World_War_II

ΒΙΒΛΙΑ

Αθανασιάδης Ανδρέας-Μιχαηλίδης Χρήστος, Γεννηθείς εις Καύκασον Ρωσίας, Ινφογνώμων, Αθήνα 2010

Γούναρης Ηλίας, Τα μεταλλεία της Ελλάδος: Αι πρόοδοι εν τη εκμεταλλεύσει των μεταλλείων κατά την τελευταίαν τεσσαρακονταετίαν (1903-1942), Αθήναι χ.χ., http://library.tee.gr/digital/akr/akr_kit_607_1.pdf

Γούτα Αλεξάνδρα, Ζουπανιώτες: Συνέντευξη του τελευταίου των Δυτικομακεδόνων “νομάδων της πέτρας”, https://www.greeknewsonline.com/zoupaniotes-synentefxi-tou-telefte/

Chandler Geoffrey, Διχασμένη χώρα, μια αγγλοελληνική τραγωδία, επιμ: Ι.Σ.Κολιόπουλος, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 2000

Δοξιάδης Κωνσταντίνος, Αι θυσίαι της Ελλάδος στο Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, Γραφικαί Τέχναι Ασπιώτη-ΕΛΚΑ ΑΕ, Αθήναι χ.χ.

Δοξιάδης Κωνσταντίνος, Οικονομική πολιτική διά την ανοικοδόμησιν των οικισμών της χώρας, Υφυπουργείον Ανοικοδομήσεως, Αθήναι 1946, http://library.tee.gr/digital/books_notee/book_35891.pdf

Δορδανάς Στράτος Αντίποινα των γερμανικών αρχών Κατοχής στη Μακεδονία 1941 -1944, Διδακτορική διατριβή στο τμήμα Ιστορίας του ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2002, https://www.didaktorika.gr/eadd/handle/10442/20569

Δορδανάς Στράτος, Έλληνες εναντίον Ελλήνων, Ο κόσμος των Ταγμάτων Ασφαλείας στην κατοχική Θεσσαλονίκη 1941-1944, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2006

Evans Tom, With SOE in Greece: The wartime experiences of Captain Pat Evans, Pen & Sword Military, South Yorkshire England 2018

Καρακουλάκη-Τσακιρίδου Κατερίνα, Επιμελητήριο Κοζάνης: η ιστορία, το έργο, τα πρόσωπα, Επιμελητήριο Κοζάνης, Κοζάνη 2006

Κάσσος Σωτήρης-Τακαλιός Ανδρέας, Ένα χωριό στον εμφύλιο: Ο Πεντάλοφος και ο Βυθός Βοΐου Κοζάνης στον εμφύλιο πόλεμο 1946-1949, http://www.ziti.gr/docs/pdf/1344.pdf

Κόκκινος Γιώργος-Αλεξάκη Ευγενία-Βατούγιου Στέλλα, Γατσωτής Παναγιώτης, Κάββουρα Θεοδώρα-Κοντογιώργη Έλσα-Κώστογλου Αγγελική-Μαρκέτος Σπύρος-Παπαθεοδώρου Γιάννης-Προύσαλη Εύη-Ράπτης Κώστας-Συριάτου Αθηνά, Ιστορία του νεότερου και σύγχρονου κόσμου, Γ΄ ενιαίου Λυκείου Γενικής Παιδείας, ΟΕΔΒ, Αθήνα 2002,

Κολιόπουλος Ιωάννης, Λεηλασία φρονημάτων: το μακεδονικό ζήτημα στην κατεχόμενη Δυτική Μακεδονία 1941 –1944, τ. Α΄, έκδ. β΄, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1995

Δάρδας, Αναστάσιος, Ίδρυση και λειτουργία του Τραμπάντζειου Γυμνασίου Σιατίστης με την εποπτεία της εκκλησίας, Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών, Θεσσαλονίκη 1997

Μπουμπόναρης Ιωάννης, [Ενθυμήματα από την Κοζάνη], άτιτλο χειρόγραφο, Κοζάνη χ.χ.

Μπουντώνας Ευθύμιος, Μελέτη περί του γλωσσικού ιδιώματος Βελβεντού και των περιχώρων αυτού, Τυπογραφείον Ν. Ιγγλέση, Αθήναι 1892

Νικολούδης Εμμανουήλ, Άχρους στρατιώτης: ημερολόγια 1941-1945, Αλφειός, Αθήνα 2019

Ντίνας Κώστας, Το γλωσσικό ιδίωμα της Κοζάνης, ΙΝΒΑ, Κοζάνη 2005, http://users.uowm.gr/kdinas/wp-content/uploads/2005/01/%CE%A4%CE%BF-%CE%B3%CE%BB%CF%89%CF%83%CF%83%CE%B9%CE%BA%CF%8C-%CE%B9%CE%B4%CE%AF%CF%89%CE%BC%CE%B1-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%9A%CE%BF%CE%B6%CE%AC%CE%BD%CE%B7%CF%82.pdf

Παναγιώτου Αθανάσιος, Λίγα απ΄ όλα, Κοζάνη 2006, ψηφιακό αντίγραφο

Παπαδοπούλου-Ζιώγα Μαίρη, Η εαμική αντίσταση στην περιοχή Σερβίων Κοζάνης, Σύγχρονη εποχή, Αθήνα 2012

Παπαϊωάννου Λάζαρος (επιμ.), Εκλεκτή θυσία στο βωμό της πατρίδας, Σύνδεσμος εφέδρων αξιωματικών και ανθυπασπιστών νομού Κοζάνης, Κοζάνη 1978

Pelt Mogens, Tying Greece to the West: US-West German-Greek Relations 1949-1974, Museum Tusculanum Press, Copenhagen 2006, https://www.amazon.com/Tying-Greece-West-German-Greek-Relations/dp/B0092J9YL6

Σιαμπανόπουλος Κωνσταντίνος, Αιανή, ιστορία –τοπογραφία –αρχαιολογία, Θεσσαλονίκη 1974

Τσικριτζή Ματίνα-Φτάκα Φανή, Γεύσεις από παλιά Κοζάνη, τ. Α΄, ΙΝΒΑ, Κοζάνη 2006

Τσιούκρας Μάρκος, Αντιστασιακά ενθυμήματα 1941-1993, Κοζάνη 1994

Τσιούμης Κωνσταντίνος, Ιστορία της Αντίστασης στη Δυτική Μακεδονία, Τσοτύλι [1955]

Χριστοδούλου Χριστόδουλος, Τα κουζιανιώτ΄κα (λεξικό του Κοζανίτικου Ιδιώματος), Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση, Κοζάνη 2003

ΔΙΑΤΡΙΒΕΣ-ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΑ

Αρβανίτης Ελευθέριος, Ο κόσμος της εργασίας στην Κοζάνη του Μεσοπολέμου, μεταπτυχιακή εργασία στο Τμήμα Ιστορίας του ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2018, http://ikee.lib.auth.gr/record/302600/files/GRI-2019-23510.pdf

Δορδανάς Στράτος Αντίποινα των γερμανικών αρχών Κατοχής στη Μακεδονία 1941 -1944, Διδακτορική διατριβή στο τμήμα Ιστορίας του ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2002

Dreidoppel Kaspar, Der Griechische Damon : Widerstand Und Burgerkrieg Im Besetzten Griechenland 1941-1944, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 2009

Καλλιανιώτης Αθανάσιος, Οι αρχές της Αντίστασης στη Δυτική Μακεδονία (1941 – 1943), μεταπτυχιακή εργασία στο Τμήμα Ιστορίας κι Αρχαιολογίας του ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2000, λήμμα στόματα, https://blogs.sch.gr/thankall/?page_id=553

Καλλιανιώτης Αθανάσιος, Οι Πρόσφυγες στη Δυτική Μακεδονία κατά την περίοδο 1941 -1946, διδακτορική διατριβή στο Τμήμα Ιστορίας ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2007, https://phdtheses.ekt.gr/eadd/handle/10442/19183

Καραγάτση Ρεβέκα, Προφορικές μαρτυρίες για την Κατοχή και την Αντίσταση στην Αγία Παρασκευή Λέσβου, μεταπτυχιακή εργασία στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου 2013, http://hellanicus.lib.aegean.gr/bitstream/handle/11610/14523/file0.pdf?sequence=3&isAllowed=y

Rey-Schyrr Catherine, From Yalta to Dien Bien Phu: History of the International Committee of the Red Cross

1945 to 1955, Geneva 2017, https://shop.icrc.org/icrc/pdf/view/id/2687

Σαρηγιαννίδου Ελισάβετ, Η διαμόρφωση Η διαμόρφωση της εκπαιδευτικής πολιτικής κατά τη μεταξική περίοδο. Η περίπτωση του Ανωτάτου Εκπαιδευτικού Συμβουλίου (1937-1940), μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία στο Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, Φλώρινα 2019, https://dspace.uowm.gr/xmlui/bitstream/handle/123456789/1259/SARIGIANNIDOU%20ELISAVET.pdf?sequence=3&isAllowed=y

Τάσσου Μαρία, Ο νομός της Φλώρινας την περίοδο της Κατοχής: η περίπτωση των ΑΣΚΙ, Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία στο ΠΤΔΕ, Φλώρινα χ.χ., https://dspace.uowm.gr/xmlui/bitstream/handle/123456789/1469/TASSOU_MARIA.pdf?sequence=1&isAllowed=y

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ

1. Αδαμίδης Νικόλαος, αγρότης, συνέντευξη στον Πρωτοχώρι το 1996
2. Βάσσος Κωνσταντίνος, εργάτης, συνέντευξη στην Αιανή το 1993
3. Βογδόπουλος Ηλίας, αγρότης, συνέντευξη στον Κρόκο το 2001
4. Βόμβας Κωνστατίνος, αγρότης, συνέντευξη στη Λευκοπηγή το 1993
5. Γαλάνη, αγρότισσα, συνέντευξη στο Χτένι το 1993
6. Γαλάνης Δημήτριος, ποιμένας, συνέντευξη στην Αιανή το 2006
7. Γκάγκος Εμμανουή, εφεδροελαστίτης, συνέντευξη στην Κοζάνη το 1990
8. Γκαλγκουράνα-Κύρινα Πανάγιω, αγρότισσα, συνέντευξη στην Αιανή το 1992
9. Γκούνα Μαρία, αγρότισσα, συνέντευξη στην Αιανή το 1993
10. Γκουρτζιούμης Γρηγόριος, αγρότης, συνέντευξη στην Αιανή το 1990
11. Γραμματικόπουλος Παναγιώτης, αντάρτης ΕΛΑΣ, συνέντευξη στην Ποντοκώμη το 2001
12. Ελευθεριάδης Αναστάσιος, οπλίτης ΕΕΣ, συνέντευξη στο Βατερό το 1993
13. Ευαγγελόπουλος Γεώργιος, αγρότης, συνέντευξη στην Αιανή το 1998
14. Ευαγγελόπουλος Σπυρίδων, αγρότης, συνέντευξη στην Αιανή το 1993
15. Ζάμπακας Πάσχος, αντάρτης 1/27 ΕΛΑΣ, συνέντευξη στη Λευκοπηγή το 2002
16. Κακαβέλης Φίλιππος, ιεροψάλτης, συνέντευξη στην Αιανή το 2002
17. Καλλιανιώτης Γρηγόριος, λογιστής, συνέντευξη στην Αιανή το 1996
18. Καλλιανιώτης Αθανάσιος, έμπορος, συνέντευξη στην Κοζάνη το 1996
19. Καλλιανιώτης Κωνσταντίνος, έμπορος, συνέντευξη στην Κοζάνη το 1993
20. Καλλιανιώτης Λάζαρος, αντάρτης 1/27 ΕΛΑΣ, συνέντευξη στην Αιανή το 1991
21. Καπακιάρης Νικόλαος, αντάρτης 1/27 ΕΛΑΣ, συνέντευξη στη Σαρακίνα το 2001
22. Καραγιάννης Ευάγγελος, χωροφύλακας, συνέντευξη στη Ροδιανή το 1996
23. Καρακούλα ζωή, αγρότισσα, συνέντευξη στην Αιανή το 1992
24. Καρακούλας Εμμανουήλ, εφεδροελασίτης, συνέντευξη στην Αιανή το 1992
25. Καρακούλας Παναγιώτης, αντάρτης 1/27 ΕΛΑΣ, συνέντευξη στην Αιανή το 1993
26. Καρατζέτζος Θωμάς, αντάρτης 1/27 ΕΛΑΣ, συνέντευξη στον Κρόκο το 1991
27. Κεχαγιάς Κωνσταντίνος, αγρότης, συνέντευξη στο Ρύμνιο το 2004
28. Κεχαγιάς Στέργιος, αγρότης, συνέντευξη στο Ρύμνιο το 2004
29. Κοντός Κωνσταντίνος, στρατιώτης 1/27 ΤΠ, συνέντευξη στην Αιανή το 1993
30. Κύρινα-Καλλιανιώτη Ζωή, αγρότισσα, συνέντευξη στην Αιανή το 2006
31. Κύρινας Ιωάννης, στρατιώτης 1/27 ΤΠ, συνέντευξη στην Αιανή το 1993
32. Κύρινας Κωνσταντίνος, στρατιώτης 1/27 ΤΠ, συνέντευξη στην Αιανή το 1993
33. Κωνσταντινίδης Αλέξανδρος, μέλος ΕΑΜ, συνέντευξη στο Βαθύλακκο το 1993
34. Λουρίδα Βαρβάρα, αγρότισσα, συνέντευξη στη Σαρακίνα το 2003
35. Μανιάκας Ιωάννης, στρατιωτικός υπεύθυνος ΕΛΑΣ, συνέντευξη στην Αιανή το 1993
36. Μανώλας Ιωάννης, μέλος ΕΠΟΝ, συνέντευξη στην Αιανή το 1990
37. Μανώλας Νικόλαος, μέλος ΕΠΟΝ, συνέντευξη στην Αιανή το 2001
38. Μαργαρίτης Παναγιώτης, αγρότης, συνέντευξη στην Κοζάνη το 1991
39. Μητσιάκος Ιωάννης, αγρότης, συνέντευξη στην Αιανή το 1990
40. Μουτσιούνας Ζήσης, αγρότης, συνέντευξη στη Μηλέα το 2001
41. Μπόντας Ιωάννης, βιβλιοθηκονόμος, συνέντευξη στη Σιάτιστα το 2002
42. Μπουλοκώστας Ιωάννης, σύνδεσμος ΕΛΑΣ, συνέντευξη στην Αιανή το 1990
43. Νιζάμης Κωνσταντίνος, εφεδροελασίτης 1/27 ΕΛΑΣ, συνέντευξη στο Χτένι το 2001
44. Νταγκούλης Γεώργιος, εαμίτης, συνέντευξη στην Κοζάνη το 1993
45. Παπαδόπουλος Κυριάκος, επιμελητής 27/ΕΛΑΣ, συνέντευξη στο Ανατολικό το 2002
46. Παρασκευά Αναστασία, αγρότισσα, συνέντευξη στον Άργιλο το 2001
47. Πάσχος Ευάγγελος, ξυλουργός, συνέντευξη στην Αιανή το 1998
48. Πεχλιβανίδης Ιωάννης, ΧΦ άνευ θητείας, συνέντευξη στο Σπάρτο το 2001
49. Σιούδας, αγρότης, συνέντευξη στο Εμπόριο το 2002
50. Στάμος Αργύριος, λαϊκός επίτροπος ΕΑΜ, συνέντευξη στην Αιανή το 1999
51. Ταγάρας Ιωάννης, αγρότης, συνέντευξη στη Βάρη το 2002
52. Τζέλλος Νικόλαος, αγρότης, συνέντευξη στην Αιανή το 1993
53. Τζήκας Αθανάσιος, εφεδροελασίτης, συνέντευξη στην Αιανή το 1994
54. Τότσκας Γεώργιος, αγρότης ,συνέντευξη στην Κερασιά το 1993
55. Τσάγιας Αστέριος, αντάρτης 1/27 ΕΛΑΣ, συνέντευξη στην Καισαρειά το 1997
56. Τσίγγας Ιωάννης, αντάρτης 1/27 ΕΛΑΣ, συνέντευξη στην Καισαρειά το 2002
57. Τσίρος Δημήτριος, αντάρτης 1/27 ΕΛΑΣ, συνέντευξη στην Κοζάνη το 1991
58. Χαριτωνίδης Ιωάννης, οπλίτης ΕΕΣ, συνέντευξη στην Κοζάνη το 1996
59. Χατζηλαζάρου Ελευθέριος, οπλίτης ΕΕΣ-ΕΛΑΣ, συνέντευξη στο Βαθύλακκο το 1993

 

---

[2] Καλλιανιώτης Γρηγόριος, λογιστής, συνέντευξη στην Αιανή το 1996 και Κακαβέλης Φίλιππος, ιεροψάλτης, συνέντευξη στην Αιανή το 2002

[4]Καραδήμας Δημ. (επιμ.), Καταστραφείσαι πόλεις και χωρία συνεπεία του πολέμου 1940 -1945, Υπουργείον Κοινωνικής Προνοίας, Αθήναι 1946, σ. 5

[6] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/247/1561/Αγίασμα

[8] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/222/1368/Ι.Μ. Γρεβενών προς Διευθυντήν 4^ης Περιφερειακής Διευθύνσεως ανοικοδομήσεως, Γρεβενά 8/1/1952

[10] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/188/1150/Ελάτη, Κατάστασις εμφαίνουσα τα μέλη οικογενείας, την παραχθείσαν ποσότητα γεωρ. προϊόντων 1942, σίτου, κριθής, σικάλεως και αραβοσίτου, την διάθεσιν δεκάτης και παρακρατήματος, την σποράν δια το έτος 1943-44 και το υπόλοιπον διατροφής κατοίκων της ως άνω Κοινότητος, εν Ελάτη τη 9^η Αυγούστου 1942

[12] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/188/1150/Καστανιά, Πίναξ πληθυσμού της Κοινότητος Καστανιάς, εν Καστανιά τη27/7/1942

[14] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/188/1150/Βελβενδός, Κατάστασις κατοίκων Κοινότητος Βελβενδού, εν Βελβενδώ 4^η Αυγούστου 1942

[16] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/188/1150/Σέρβια, Ονομαστική κατάστασις παραγωγών δημητριακής περιόδου 1942 της κοινότητος Πολυρράχου και του Συνοικισμού Προσηλίου, εν Πολυρράχω τη 30^η Ιουλίου 1942

[18] Καλλιανιώτης Αθανάσιος, Οι Πρόσφυγες στη Δυτική Μακεδονία κατά την περίοδο 1941 -1946, διδακτορική διατριβή στο Τμήμα Ιστορίας ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2007, σ. 40

[20] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/248/1564/Τετράλοφος, Δήλωσις ζημιών Κ. Παμπουκίδη

[22] Νταγκούλης Γεώργιος, εαμίτης, συνέντευξη στην Κοζάνη το 1993

[24]KCLMA, GB99, Prentice/Wickstead, Box 1/2/2, Intelligence, Demolition and Reconnaissance, Daily 1 Record, October [1944]

[26] Ορεστιάς (5/10/47) 1

[28] Καλλιανιώτης Αθανάσιος, Οι αρχές της Αντίστασης στη Δυτική Μακεδονία (1941 – 1943), μεταπτυχιακή εργασία στο Τμήμα Ιστορίας κι Αρχαιολογίας του ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2000, λήμμα στόματα

[30] Εφετείο Θεσσαλονίκης, Απολογία ταγματάρχου Λαλοπούλου Ανδρέα [1945], φωτοτυπημένες σελίδες

[32] Δορδανάς Στράτος, Έλληνες εναντίον Ελλήνων, Ο κόσμος των Ταγμάτων Ασφαλείας στην κατοχική Θεσσαλονίκη 1941-1944, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2006, σ. 396

[34] ΔΒΚ, Κ.69, Ένστασις Χ.Γ., Κοζάνη 28/5/1943 και Υπεύθυνος δήλωσις καλλιέργειας, Χ.Γ. Κοζάνη 2/6/1943

[36]Αθανασιάδης Ανδρέας-Μιχαηλίδης Χρήστος, Γεννηθείς εις Καύκασον Ρωσίας, Ινφογνώμων, Αθήνα 2010, σ. 112-13

[38] ΔΒΚ, Κ.154/Α/Ε14/68, Δήμος Κοζάνης προς Ενσπεκτέρ Ντόρνερστάου, Κοζάνη 20/2/42

[40] Θουκυδίδης, Ἱστορίαι, 6.11.5, http://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/library/browse.html?text_id=73&page=191

[42] Ινστιτούτο Γενετικής Βελτίωσης και Φυτογενετικών Πόρων, Φυσική σημασία κριτηρίων ποιότητας, http://www.ipgrb.gr/index.php/antikeimena/xhmeia-texnologia/131-kritiria-poiotitas

[44] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 256/ΙΔ. Συλλ. 21.1/1/7, Σιαμπανόπουλος Κωνσταντίνος, Βιβλίον Ιστορίας-ζωής-δράσεως-λειτουργίας και εξελίξεως του Δημοτικού Σχολείου -Αιανής 1947-1954, Αιανή 1962 σ. 5

[46] Γκαλγκουράνα-Κύρινα Πανάγιω, αγρότισσα, συνέντευξη στην Αιανή το 1992

[48] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/244/1552 ό.π. αρ. 58

[50] ΔΒΚ, Σουμελίδης Μιχάλης, «Το έργο της Αυτοδιοίκησης του επαρχιακού συμβουλίου Κοζάνης», Η Νίκη24 (26/9/45) 3

[52] Τσίγγας Ιωάννης, αντάρτης 1/27 ΕΛΑΣ, συνέντευξη στην Καισαρειά το 2002

[54] ΔΒΚ, Λυτά Έγγραφα, Ανωτέρα Φελτ κομμαντατούρ 395 προς Νομάρχην Κοζάνης, α.π. 20563, Θεσσαλονίκη 5/2/1944

[56] ΔΒΚ, Λυτά Έγγραφα, Κοινότης Αιανής, Κατάστασις κατοίκων απόρων Αιανής, Αιανή 11/3/1944

[58] Public Records Office (PRO), London, HS 5/234/56557, Interrogation reports 1944, Report by a Supporter of EAM on the development of the situation in Wester Macedonia 7/3/1944, p. 4

[60] Κύρινας Κωνσταντίνος, στρατιώτης 1/27 ΤΠ, συνέντευξη στην Αιανή το 1993

[62] ΔΒΚ, Πατρίς 1 (21.5.1944) 2

[64] ΔΒΚ, Σουμελίδης Μιχάλης, «Το έργο της Αυτοδιοίκησης…», ό.π.

[66] Rey-Schyrr Catherine, From Yalta to Dien Bien Phu: History of the International Committee of the Red Cross

1945 to 1955, Geneva 2017, σ. 545

[68] Έκθεσις περί της καταστάσεως εν Δυτική Μακεδονία ό.π., σ. 4

[70]ΔΒΘ, Μακεδονία(1/4/1945) 1

[72] Chandler Geoffrey, Διχασμένη χώρα, μια αγγλοελληνική τραγωδία, επιμ: Ι.Σ.Κολιόπουλος, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 2000, σ. 78-79

[74] ΔΒΚ, Λυτά έγγραφα, Έπαρχος προς Γενική Διοίκηση Δυτικής Μακεδονίας, Γρεβενά 27/11/1946

[76] ΔΒΘ, Μακεδονία (28/6/1945) 1

[78] PRO, FO 371/48288/R21278, Political and military situation in Greece: activities of ELAS: Greek plebiscite and elections: new amnesty law: activities of the Communist Party of Greece (KKE), αρ.249, ΑναφοράτηςπροκαταρκτικήςεπίσκεψηςστηνΕλλάδααπότηΣυμμαχικήΑποστολήγιαπαρατήρησητωνεκλογών, 10/12/45

[80] Πρωτοδικείο Γρεβενών (ΠΓ), Βουλεύματα Συμβουλίου Πλημμελειοδικών (ΒΣΠ), βούλευμα 312/21-8-1946

[82] ΠΚ, Πρακτικά και αποφάσεις Τριμελούς Πλημμελειοδικείου Κοζάνης, αρ. 15/18-1945

[84] PRO, FO 371/48288/R21045, A.G.I.S. WeeklyreportNo 59/26.11-1.12.45, ημερομηνία πληροφοριών 9-17.12.45, σ. 202

[86] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/219/1337, ΓΔΔΜ προς ΥΚΔ ΙΒ΄ Διαμερίσματος, α.π. 43/1012, Κοζάνη 3/1/1946

[88] Wikipedia, Τhe Free Encyclopedia, Australian and New Zealand Army Corps, https://en.wikipedia.org/wiki/Australian_and_New_Zealand_Army_Corps#World_War_II

[90]Τσικριτζή Ματίνα-Φτάκα Φανή, Γεύσεις από παλιά Κοζάνη, τ. Α΄, ΙΝΒΑ, Κοζάνη 2006, σ. 34

[92] Εφημερίδες αποκείμενες στη Βιβλιοθήκη της Βουλής (1789 - 1970), Ανεξαρτησία, https://media.gov.gr/cms/uploads/2018/01/katalogos_efhmeridwn_ggee-ggme_2011.pdf

[94] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/248/1565/Βουχωρίνα,Υπεθυνος δήλωσις ζημιών Αθ. Καφετζοπούλου

[96] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/248/1567/Σύνενδρο

[98] Δοξιάδης Κωνσταντίνος, Οικονομική πολιτική διά την ανοικοδόμησιν των οικισμών της χώρας, Υφυπουργείον Ανοικοδομήσεως, Αθήναι 1946, σ. 51

[100] ΔΒΚ, Λυτά Έγγραφα, Γεωργική Υπηρεσία προς Δήμον Κοζάνης, α.π. 810, Κοζάνη 22-11-1944

[102] Ατσαλάκης Mιχάλης, Έκθεση ωμοτήτων, Καζαντζάκης και κρητική ματιά, https://www.cretalive.gr/opinions/ekthesh-omothton-kazantzakhs-kai-krhtikh-matia

[104] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/312/2020/Κηπουρειό, υποβολή δηλώσεων Ζημιών, Κοινότητς Κηπουργιού προς Νομάρχην Κοζάνης, Κηπουργιώ 3/9/1945

[106] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/119/683/Κατάκαλη

[108] ΔΒΚ, Το σπίτι του Φτωχού 2 (4/3/1944) 1

[110] Παναγιώτου Αθανάσιος, Λίγα απ΄ όλα, Κοζάνη 2006, ψηφιακό αντίγραφο: λήμμα Καραλέκα

[112] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/188/1149, Απόδειξις δρχ. 6.000, Σταύρος Θεοδοσιάδης προς Α. Λαλόπουλον, Κοζάνη 17/6/42

[114] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/238/1498/Δεσκάτη & Δασοχώρι

[116] ΔΒΚ, Το σπίτι του φτωχού 1 (12/21/1944) 2

[118] ΔΒΚ, Η Νίκη 24 (26.9.1945) 1

[120] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/312/2020/Ταξιάρχης, δήλωσις ζημιών Π. Κλωνάρα

[122] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/247/1559/Αγία Παρασκευή

[124] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.2/209/1256/Αιανή, 1 Ιανουαρίου -31 Δεκεμβρίου 1946

[126] Εθνικόν Τυπογραφείον, ΦΕΚ 14Α/10-11-1944, νόμος 18

[128] ΑΣΚΙ, Νίκη 5 (15/2/1943) 2 και ΓΑΚ/ΑΝΚ, 70/13.1/256/ΑΕΕ ΙΔ. Συλλ. 21.1/1/7 ό.π., σ. 9

[130]Χρυσοχόου Αθανάσιος, Η κατοχή εν Μακεδονία, η δράσις του ΚΚΕ, βιβλίον Α΄, Εταιρία Μακεδονικών σπουδών, Θεσσαλονίκη 1949, σ. 40

[132] Χαριτωνίδης Ιωάννης, οπλίτης ΕΕΣ, συνέντευξη στην Κοζάνη το 1996

[134] Τσιούκρας Μάρκος, Αντιστασιακά ενθυμήματα 1941-1993, Κοζάνη 1994, σ. 84

[136] Ακαδημία Αθηνών, RPO, HS 5/228 [127], Πολιτική κατάσταση στην επαρχία Καστοριάς, μυστικό, 22.5.43

[138] Γκουρτζιούμης Γρηγόριος, αγρότης, συνέντευξη στην Αιανή το 1990

[140] Ρήγος Άλκης, H επιβολή του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου, 11/2/2015, http://www.avgi.gr/article/10808/5923790/h-epibole-tou-kathestotos-tes-4es-augoustou

[142] ΔΒΚ, Βόρειος Ελλάς 436 (7.8.1936) 4

[144]Αρχείο Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης ν. Κοζάνης (ΑΠΕΚ), Βιβλίον ατομικών εκθέσεων διδασκάλων και νηπιαγωγών της εκπ. Περιφερείας Κοζάνης δια το σχ. έτος 1933 -1934, Κοζάνη 6.7.34, επιθεωρητής Β Οικονομίδης

[146]ΑΠΕΚ, ό.π.

[148] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/215/1313, Πίναξ εμφαίνων το ονοματεπώνυμον των διδασκάλων αίτινες… έτους 1938, Κοζάνη 27/12/1937

[150] Σαρηγιαννίδου Ελισάβετ, Η διαμόρφωση της εκπαιδευτικής πολιτικής κατά τη μεταξική περίοδο. Η περίπτωση του Ανωτάτου Εκπαιδευτικού Συμβουλίου (1937-1940), μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία στο Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, Φλώρινα 2019, σ. 112

[152] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 70/13.1/9/189, Νομαρχία προς διευθυντή ΔΣ Πλατανορέματος, α.π. Ε.Π. 358, Κοζάνη 20/12/50

[154] Καλλιανιώτης Θανάσης, «Το χειρόγραφο του παοτζή Πρόδρομου Γεωργιάδη, μέρος Β΄», Παρέμβαση (Ιαν.-Φεβρ. 1996) 13

[156] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΕΚΠ. 7.1 Αρχείο Βαλταδωρείου Γυμνασίου Κοζάνης, 7/12/Ειδικός Έλεγχος (Βαθμολογίες) μαθητών 1948-49/69

[158] Καλλιανιώτης Θανάσης, Άλογα κι αναβάτες: κατοχή κι εμφύλιος στην περιφέρεια Κοζάνης, https://blogs.sch.gr/thankall/?p=1412

[160] Ιγγλέσης, Ν., Οδηγός της Ελλάδος 1925-1926, Ν. Ιγγλέσης και Σία, Αθήναι1926, σ. 1365

[162] Τριανταφύλλη Κική, Η κλωστοϋφαντουργία στην Ελλάδα: η περίπτωση της βιομηχανίας Αφοί Ρετσίνα, 21/11/2016, https://www.protagon.gr/themata/flashback/istoriko-arxeio-piop-i-klwstoyfantourgia-stin-ellada-i-periptwsi-tis-viomixanias-afoi-retsina-44341281024

[164] ΙΜΣΚ, Ενορία Μηλιάς ό.π.

[166] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/219/1331, Κοινοτικόν Δελτίον Απογραφής Σαρακίνης 22/7/1945, Παλαιοκάστρου 18/11/1945 και Μηλιάς 20/7/1945

[168] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/312/2020/Νησί, δήλωσις ζημιών Γ. Καπαγερίδη

[170] Ζάμπακας Πάσχος, αντάρτης 1/27 ΕΛΑΣ, συνέντευξη στη Λευκοπηγή το 2002

[172] ΑΥΕ, Κυβέρνηση Καΐρου 1944, Φ.9.5, Εισήγηση Γιάννη Ιωαννίδη την 2^η Ιουνίου 1943 στην ΚΕ του ΚΚΕ, Ρ. Ραφαήλ προς Κάιρο, Άγκυρα α.π.5990, 15/9/1943

[174] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/231/1449/ Σέρβια, δήλωσις ζημιών Ν Παπασυννεφάκη

[176] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/247/1560/Ροδιανή, δήλωσις ζημιών Κ. Ζούκα

[178] Χριστοδούλου Χριστόδουλος, Τα κουζιανιώτ΄κα (λεξικό του Κοζανίτικου Ιδιώματος), Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση, Κοζάνη 2003, σ. 516

[180] Ντίνας Το γλωσσικό ιδίωμα ό.π., σ. 275

[182] Λαϊκός Αγώνας 40 (21/5/1958) 2

[184]Ζάμπακας Πάσχος, συνέντευξη ό.π. και Σιούδας, αγρότης, συνέντευξη στο Εμπόριο το 2002

Ιωάννης, Λεηλασία φρονημάτων: το μακεδονικό ζήτημα στην κατεχόμενη Δυτική Μακεδονία 1941 –1944, τ. Α΄, έκδ. β΄, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1995

[187] Κεχαγιάς Κωνσταντίνος, αγρότης, συνέντευξη στο Ρύμνιο το 2004 και Κεχαγιάς Στέργιος, αγρότης, συνέντευξη στο Ρύμνιο το 2004

[189] Καλλιανιώτης Γρηγόριος, συνέντευξη ό.π.

[191]Καλλιανιώτης Γρηγόριος, συνέντευξη ό.π. και Κακαβέλης Φίλιππος, συνέντευξη ό.π.

[193] ΑΣΚΙ, 410/23/2/4, Αντρέας προς Αλέκο 14/1/1944

[195] Γκουρτζιούμης Γρηγόριος, συνέντευξη ό.π.

[197] Κωνσταντινίδης Αλέξανδρος, μέλος ΕΑΜ, συνέντευξη στο Βαθύλακκο το 1993

[199] Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού/Γενικό Επιτελείο Στρατού, Φ.909/Δ/1/6, Εξέτασις μάρτυρος Βίμπλη Μιλτιάδου, Αθήναι 20/7/1950

[201] Καλλιανιώτης Αθανάσιος, έμπορος, συνέντευξη στην Κοζάνη το 1996

[203] Γούτα Αλεξάνδρα, Ζουπανιώτες: Συνέντευξη του τελευταίου των Δυτικομακεδόνων “νομάδων της πέτρας”, https://www.greeknewsonline.com/zoupaniotes-synentefxi-tou-telefte/

[205] ΑΣΚΙ, Νίκη 4 (10/1/1943) 4

[207]Αρχείο Ειρηνοδικείου Εορδαίας, Εκθέσεις και Πράξεις από 1/5-1-1943 έως 89/17-12-1944, Έκθεσις αρ.45/19-5-1944

[209] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/102/586, δήλωσις ζημιών Ν Κώττα

[211] ΓΑΚ/Αρχεία νομού Ημαθίας, ΑΒΕ 8/ΑΕΕ Ιδ Σ.1.2/Φ.9, Απόδειξις Μιχ. Αβραμίδη 14/10/1944 και Παπαδόπουλος Κυριάκος, επιμελητής 27/ΕΛΑΣ, συνέντευξη στο Ανατολικό το 2002

[213] ΕΚΚ, Φ.Ξ/3, Επαρχιακό Συμβούλιο Τοπικής Αυτοδιοίκησης Κοζάνης, Απόφαση 2^η 25/1/1945

[215] Νικολούδης, Άχρους στρατιώτης ό.π., σ. 75

[217] ΑΥΕ, Κυβέρνηση Καΐρου 1943, Φ.11, Περί όμορων κρατών, Δελτία πληροφοριών περί της καταστάσεως στις όμορες χώρες της Ελλάδας Ιούνιος 1943, Δελτίον αρ. 1, Εθνική Υπηρεσία Πληροφοριών, Κάιρο 6/7/1943

[219] Πάσχος Ευάγγελος, ξυλουργός, συνέντευξη στην Αιανή το 1998

[221] Καλλιανιώτης Θανάσης, Άλογα κι αναβάτες ό.π.

[223] ΔΒΚ, Λυτά Έγγραφα, Νομαρχία προς Δήμαρχον, προέδρους κοινοτήτων Επαρχίας Κοζάνης, α.π. 3193, Κοζάνη 18/3/43

[225] Καραδήμας, ό.π., σ. 61

[227] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/247/1559/5

[229] ΓΑΚ/ΑΝΚ, Λυτά Έγγραφα, Ι.Μ. Σερβίων και Κοζάνης προς Δήμαρχον, Κοζάνη α.π. 64/2-7-1945

[231] Στάμος Αργύριος, λαϊκός επίτροπος ΕΑΜ, συνέντευξη στην Αιανή το 1999

[233] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/128/747/Πολυκάστανο, δήλωσις ζημιών Χρήστου Τσικαρώνη

[235] Μανιάκας Ιωάννης, στρατιωτικός υπεύθυνος ΕΛΑΣ, συνέντευξη στην Αιανή το 1993

[237] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/223/1386, ΔΣ Πυλωρών Βεντζίων προς Νομάρχην Κοζάνης, α.π. 70, Πυλωροί 5-7-1938

[239]Παπαδοπούλου-Ζιώγα Μαίρη, Η εαμική αντίσταση ό.π., σ. 46

[241] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/107/611/Μαυροδένδρι

[243] Καλλιανιώτης Θανάσης, Η προστασία του «λαϊκού αγώνα» στον Τσιαρτσιαμπά: 1941 -1950 (Διμοιρία -ΟΠΛΑ -Λαϊκοί Εκδικητές -Ελεύθεροι Σκοπευτές), λήμμα Οι δύο πολίτες της Αιανής, https://blogs.sch.gr/thankall/?p=923

[245] Ιδιωτική Συλλογή Γεωργίου Τζέλλου, Συζήτηση των γεγονότων 25^ης Ιανουαρίου 1944, χειρόγραφο, Αιανή 2007, σ. 8 όπου παρέμβαση του Κωνσταντίνου Τζαναμπέτη

[247] ΔΒΚ, Λυτά έγγραφα, Κατάστασις ονομαστική των κατά την διάρκειαν της κατοχής εκτελεσάντων υπό του εχθρού, ΔΧ Κοζάνης [1945]

[249] Γκουρτζιούμης Γρηγόριος, συνέντευξη ό.π.

[251] Κάσσος-Τακαλιός, Ένα χωριό ό.π., σ. 28-29

[253] Νικολούδης Εμμανουήλ, Άχρους στρατιώτης, ό.π., σ. 105 κ.ε.

[255] Δορδανάς Στράτος Αντίποινα των γερμανικών αρχών Κατοχής στη Μακεδονία 1941 -1944, Διδακτορική διατριβή στο τμήμα Ιστορίας του ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2002, σ. 412-413

[257] Ζάμπακας Πάσχος, συνέντευξη ό.π.

[259] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/231/1449/Σέρβια, δήλωσις ζημιών Γ. Λεπίδα

[261] ΔΒΚ, Εθνικός Αγών 1 (30/9/1945) 2

[263] Μουτσιούνας Ζήσης, αγρότης, συνέντευξη στη Μηλέα το 2001

[265] Χαμιγιέτ Σεζέρ, Μια έρευνα σχετικά με τα τσιφλίκια του τεπελενλή Αλή Πασά, Μετάφραση από τα τουρκικά, σχόλια: Ειρήνη Καλογεροπούλου, http://www.eie.gr/nhrf/institutes/inr/instr-studiorumbalk/tsiflikia.htm

[267] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/128/747/Koζάνη, δήλωσις ζημιών Γεωργίου Στεργίου

[269] ΔΒΚ, Λυτά Έγγραφα, Δήμος Κοζάνης προς Σωματείον Λαχανοπωλών, α.π. 2316/252, Κοζάνη 16/12/1944

[271] Γκάγκος Εμμανουήλ, εφεδροελαστίτης, συνέντευξη στην Κοζάνη το 1990

[273] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/248/1565/Αμύνταιο, δήλωσις ζημιών Θ. Κωτσάγα

[275] Καλλιανιώτης Γρηγόριος, συνέντευξη ό.π.

[277] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/107/613, Απόφασις 32 περί επιβολής φόρου επί των εν τη περιφερεία της Κοινότητος διαιτωμένων ζώων, Πλατανόρευμα 25-4-1940

[279] ΔΒΚ, Λυτά Έγγραφα, Εφορεία Λ[αϊκών] Σ[υσσιτίων] προς Δήμαρχον, α.π. 77, Κοζάνη 14-11-1941

[281] Ιδιωτική Συλλογή Κοσμά Πουγαρίδη, Μελανοφρύδης Παντελής, «Κατράνιτσα», Επαρχιακή Φωνή (1950) 1, 4

[283] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/247/1561/Πελεκάνος

[285] ΔΒΚ, Λυτά Έγγραφα, Κοινοποίησις διαταγής 5013/44/17-10-44 Πλατζκομμαντατούρ Νομάρχης προς Δήμαρχον α.π. 5930 Κοζάνη 17-10-1944

[287] Καλλιανιώτης Θανάσης, Μονοπάτια και δρόμοι στην ιστορία της Αιανής, https://blogs.sch.gr/thankall/?p=1497

[289]ΔΒΚ, Λυτά έγγραφα, Σημείωμα Κράισκομμανταντούρ προς Δημαρχείον για διάθεση εργατών σε Todt Θεσσαλονίκης, υπολοχαγός Κάουφερ Κοζάνη 28-3-1944 και Καλλιανιώτης Γρηγόριος, συνέντευξη ό.π.

[291] Κακαβέλης Φίλιππος, συνέντευξη ό.π.

[293] ΔΚΒ, Ηχώ της Μακεδονίας 828 (2/9/1928) 3

[295] Ιδιωτική Συλλογή Αθανασίου Καλλλιανιώτη (ΙΣΑΚ), Ειρηνοδικείο Φλώρινας, Πολιτικαί εκθέσεις και πράξεις 1945, Έκθεσις αρ.407, 18/8/1945

[297] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/96/Δηλώσεις ζημιών από τον γερμανικό στρατό κατοχής κατοίκων κοινοτήτων νομού Κοζάνης (περιοχή Σερβίων): Aυλές, Βελβενδός, Γούλες, Καταφύγι, Πολύρραχο, Προσήλιο, Σέρβια και Ρύμνιο, Ρύμνιο, δήλωσις Ε. Κισκίνη

[299] Τάσσου Μαρία, Ο νομός της Φλώρινας την περίοδο της Κατοχής: η περίπτωση των ΑΣΚΙ, Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία στο ΠΤΔΕ, Φλώρινα χ.χ., σ. 18

[301] Καλλιανιώτης Γρηγόριος, συνέντευξη ό.π.

[303] Καλλιανιώτης Γρηγόριος, συνέντευξη ό.π.

[305]ΠΓ, ό.π. 44/12.4.1947

[307] ΔΒΘ, Νέα Ευρώπη (13.12.43) 2

[309] ΓΑΚ, Αρχεία Ν. Φλώρινας, 27/Φ.1, Βουλεύματα Συμβουλίου Πλημμελειοδικών Φλωρίνης, Βούλευμα 69/24.8.1945

[311] Πρωτοδικείο Γρεβενών, ό.π. 239/23.5.46

[313] Καλλιανιώτης Γρηγόρης, συνέντευξη ό.π.

[315]ΑΣΚΙ, 415/23/8/23, ΧριστόφοροςπροςΚΟΠΜ 23.11.1944

[317]KCLMA, GB99, Evans, box 1, f. 2/1/7 Post. OpReport, General report, Appendix C, Continued

[319] Νικολούδης, Άχρους στρατιώτης, ό.π. , σ. 140

[321] Κακαβέλης Φίλιππος, συνέντευξη ό.π.

[323] Κύρινας Ιωάννης, στρατιώτης 1/27 ΤΠ, συνέντευξη στην Αιανή το 1993 και Κοντός Κωνσταντίνος, στρατιώτης 1/27 ΤΠ, συνέντευξη στην Αιανή το 1993

[325] ΔΒΚ, Λυτά έγγραφα, Κατάστασις ονομαστική ό.π.

[327] Καλλιανιώτης Γρηγόριος, συνέντευξη ό.π.

[329] Τότσκας Γεώργιος, αγρότης ,συνέντευξη στην Κερασιά το 1996

[331] Κοινότητα Αιανής, Ληξιαρχείο, ΛΠΘ 14/1947

[333] Μαργαρίτης Παναγιώτης, αγρότης, συνέντευξη στην Κοζάνη το 1991

[335] Μητσιάκος Ιωάννης, αγρότης, συνέντευξη στην Αιανή το 1990

[337] Καρακούλα ζωή, αγρότισσα, συνέντευξη στην Αιανή το 1992

[339] Καλλιανιώτης Λάζαρος, αντάρτης 1/27 ΕΛΑΣ, συνέντευξη στην Αιανή το 1991

[341] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/136/795

[343] Αδαμίδης Νικόλαος, αγρότης, συνέντευξη στον Πρωτοχώρι το 1996

[345] ΑΣΚΙ, Νίκη (ΕΑΜ Κοζάνης) 13 (30.9.43) 5

[347] ΔΒΚ, Λυτά έγγραφα, Κατάστασις εμφαίνουσα τους εκτελεσθέντας υπό του εχθρού κατά την διάρκειαν της Κατοχής εις το χωρ. Καταφύγιον, ΥΧ Σερβίων, εν Βελβενδώ τη 19 Οκτωβρίου 1945

[349] Μπόντας Ιωάννης, βιβλιοθηκονόμος, συνέντευξη στη Σιάτιστα το 2002

1997, σ 615

[352] Γκουρτζιούμης Γρηγόριος, συνέντευξη ό.π.

[354] Γκουρτζιούμης Γρηγόριος, συνέντευξη ό.π.

[356] Γκούνα Μαρία, συνέντευξη ό.π.

[358] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/247/1559, δήλωσις ζημιών Σ. Μανιάκα

[360] Καλλιανιώτης Θανάσης, Ένας Ελασίτης ό.π.

[362] ΓΑΚΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/247/1561/Μολόχα

[364] ΓΑΚΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/248/1564/Άγιος Δημήτριος/4, Δήλωσις ζημιών Αναστασίου Αποστολίδη 7/4/1945

[366] Βογδόπουλος Ηλίας, αγρότης, συνέντευξη στον Κρόκο το 2001

[368] Νταγκούλης Γεώργιος, συνέντευξη ό.π.

[370] Καλλιανιώτης Αθανάσιος, συνέντευξη ό.π.

[372]ΔΒΚ, Κ.70/8/77, Kreiskommandantur (OK I/742) an den Buergermeister der Stadt Kozani, Tgb. Nr 859/44, Kozani 14/2/1944

[374] ΓΑΚ/Αρχείο Αφών Γ. Δόκου/234/20.1/1/5/181 κ.ε.

[376] ΑΣΚΙ, Νίκη (ΕΑΜ Κοζάνης) 13 (30.9.43) 5

[378] ΑΣΚΙ, 415/23/8/103, Προκήρυξη ΠΕ Κοζάνης Καϊλαρίων του ΚΚΕ 26/5/1944

[380] ΔΒΚ, Λυτά Έγγραφα, Σχέδιον σημειώματος του Δήμου Κοζάνης προς την Διοίκησιν της Εθνικής Πολιτοφυλακής, α.π. 2286/222, Κοζάνη 9-12-1944

[382] ΓΑΚ/ΑΝΚ, Λυτά Έγγραφα, Ονομαστικός πίναξ των Δήμων και Κοινοτήτων… 1933

[384] Ευαγγελόπουλος Γεώργιος, αγρότης, συνέντευξη στην Αιανή το 1998

[386] Γαλάνης Δημήτριος, ποιμένας, συνέντευξη στην Αιανή το 2006

[388] Καλλιανιώτης Αθανάσιος, Οι Πρόσφυγες ό.π., σ. 359-60

[390] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/102/583/Σιάτιστα, δήλωσις ζημιών Κ. Παπανικολάου

[392] Τζήκας Αθανάσιος, εφεδροελασίτης, συνέντευξη στην Αιανή το 1994

[394] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/223/1383, Πίναξ εμφαίνων την αριθμητικήν δύναμιν των δικαιούχων γάλακτος προσχολικής ηλικίας… μηνός Ιουνίου 1949

[396]Unrra Health Division ό.π., σ. 72

[398]ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/209/1259/Ξηρολίμνη, ΣΧ Ξηρολίμνης προς Περιφεριακήν υπηρεσία εφοδιασμού διανομών ν. Κοζάνης, Ξηρολίμνη τη 17-6-51

[400] ΔΒΘ, Ελευθερία (6.5.1945) 2

[402] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/15/59/126-127, Αίτησις κατοίκων Εμπορίου προς την διεύθυνσιν ΟΥΝΡΑ, εν Εμπορίω 18/2/1946

[404] Ιδιωτική Συλλογή Κοσμά Πουγαρίδη (ΙΣΚΠ), Ακριτική Φωνή (14.3.1948) 2

[406] ΦΕΚ 119Α/7-2-48, σ. 21, κεφάλαιο 1, άρθρο 1

[408] ΙΣΚΠ, Ακριτική Φωνή (23/2/1947) 2

[410] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/219/1337/Γενικός φάκελος διαφόρων υποθέσεων αλληλογραφίας, χρηματικών κλπ/ Περί του τρόπου διαχειρίσεως και διανομής τροφίμων…, Υπουργείον Εφοδιασμού α.π. 9490;, εγκύκλιος 28/6-2-1946

[412] ΓΑΚ, ΑΡΧΕΙΑ Ν. ΕΥΡΥΤΑΝΙΑΣ (ΓΑΚ/ΑΝΕ), Υπουργείον Εφοδιασμού και Διανομών προς Αγροτικήν Τράπεζαν της Ελλάδος, Αθήναι 25.315/5272/24-2-49, http://arxeiomnimon.gak.gr/browse/resource.html?tab=tab02&id=63208

[414] ΓΑΚ/ΑΝΕ, Υπουργείον Εφοδιασμού προς Υπηρεσίαν Εκκαθαρίσεως ΕΦ-ΕΞ, Αθήναι, επείγον α.π. 166976/18556/2860/13-11-1950, http://arxeiomnimon.gak.gr/browse/resource.html?tab=tab02&id=63356

[416] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/209/1259/Αιανή, Αργ. Καλλιανιώτης, Αίτησις Αργυρίου Καλλιανιώτη παντοπώλου ό.π.

[418] Αρβανίτης Ελευθέριος, Ο κόσμος της εργασίας στην Κοζάνη του Μεσοπολέμου, μεταπτυχιακή εργασία στο Τμήμα Ιστορίας του ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2018, σ. 38

[420] Καρακουλάκη-Τσακιρίδου Κατερίνα, Επιμελητήριο Κοζάνης: η ιστορία, το έργο, τα πρόσωπα, Επιμελητήριο Κοζάνης, Κοζάνη 2006, σ. 50-56

[422] ΕΚΚ, Φ. Μ/1, Γενική Διοίκησις Δυτικής Μακεδονίας, Πρόγραμμα δοξολογίας, Κοζάνη 27/9/1946

[424] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/220/1346, Διεύθυνσις Καυσίμων, Αγορανομικαί διατάξεις αρ. 52/17-7-1943 έως αρ.26/11-4-1944, Αθήναι

[426] ΔΒΚ, Λυτά έγγραφα, Κοζάνη, έγγραφο 14/1/1942

[428] Μητλιάγκας Γιάννης, Επιμελητηριακή ραστώνη, 4/2/2020/13:38, https://kozan.gr/archives/273847

[430] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ό.π., ΠΥΕΔ νομού προς ΚΕΔ, Κοζάνη α.π. 642/4-3-49

[432] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ό.π., ΠΥΕΔ νομού προς ΚΕΔ Αιανής, Κοζάνη α.π. 1300/13-4-1949

[434] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ό.π. Αίτησις Αργυρίου Καλλιανιώτη προς Διευθυντήν ΠΥΕΔ νομού, Αιανή 4/6/1949

[436] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ό.π. Αίτησις Αργυρίου Καλλιανιώτη προς Γραφείον Εφοδιασμού και Μεταφορών Κοζάνης, Αιανή 1/8/1950

[438] ΓΑΚ/ΑΝΚ, ό.π., ΠΥΕΔ νομού προς ΚΕΔ Αιανής, Κοζάνη α.π. 36574-10-1950

[440] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/209/1259/Βελβενδός, Αίτησις εμπορικού συλλόγου Βελβενδού προς το γραφείον Εφοδιασμού εις Κοζάνην, Εν Βελβενδώ 14/2/1950

[442] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/15.1/215/1312/Κοιλάδα, Γενική διανομή τροφίμων κοινότητος Κοιλάδας 12-9-1951

[444] Ετμεκτσόγλου Γαβριέλλα, «Η οικονομία της Ελλάδας κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 2000, σ. 64

[445]Κολιόπουλος Ιωάννης, Η χρησιμότητα της Ιστορίας, Θεσσαλονίκη 1995, φωτοτυπημένες οδηγίες στους φοιτητές του τμήματος Ιστορίας του ΑΠΘ